تخریب اکوسیستم‌ها در سایه انتقال بی‌رویه آب
پایگاه خبری داوان نیوز: انتقال بی‌رویه آب به عنوان یکی از اشکال مداخله انسان در چرخه هیدرولوژیک، امروزه به عاملی کلیدی در تشدید بیابان‌زایی و خشکسالی‌های ساختگی تبدیل شده است. بر اساس پژوهش‌های علمی، تغییر کاربری اراضی کشاورزی پس از کم‌آبی، دومین مشکل اساسی کشاورزی ایران محسوب می‌شود و نمونه‌ای از ناکامی سازوکار بازار در حفظ محیط زیست است . این اقدامات نه تنها توازن اکولوژیک را برهم می‌زند، بلکه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی غیرقابل جبرانی ایجاد می‌کند.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی (DA1news): نجات محیط‌زیست از چنگال انتقال‌های بی‌رویه آب، نیازمند عزمی ملی و بازنگری اساسی در الگوی توسعه است. هر روز تأخیر در اجرای راهکارهای پایدار، بر وسعت بیابان‌ها می‌افزاید و جامعه روستایی را به پرتگاه نابودی نزدیک‌تر می‌کند. بیابان‌زایی تا فروپاشی اجتماعی نتیجه بحران مدیریت آب و خاک است که در این گزارش نکاهی خواهیم داشت به عملکرد و نتایج اشکال مداخله و سیاست های مدیریتی در این مقوله؛
مکانیسم‌های تخریب محیط‌زیست
۱. تشدید بیابان‌زایی و فرسایش خاک
– نابودی پوشش گیاهی: انتقال آب از حوضه‌های مبدأ به ویژه رودخانه‌ها و آبخوان‌ها، موجب کاهش رطوبت خاک و نابودی پوشش گیاهی بومی می‌شود. این روند، زمین را در برابر فرسایش بادی و آبی آسیب‌پذیر کرده و بیابان‌زایی را تسریع می‌کند .
– کاهش حاصلخیزی خاک: مطالعات نشان می‌دهند تغییر کاربری اراضی کشاورزی منجر به کاهش ۳۵-۴۰ درصدی حاصلخیزی خاک طی یک دهه می‌شود. این پدیده با کاهش مواد آلی خاک و تخریب ساختار آن، ظرفیت نگهداری آب را تضعیف می‌کند .
۲. بحران کم‌آبی و آلودگی منابع
– تخلیه آبخوان‌ها: پروژه‌های انتقال آب اغلب با حفر چاه‌های عمیق همراهند که موجب افت سطح آب‌های زیرزمینی و نشست زمین می‌شوند. در ایران، برخی دشت‌ها سالانه تا ۳۶ سانتیمتر نشست را تجربه می‌کنند.
– آلودگی منابع: صنایع آلاینده مستقر در مسیر انتقال آب (مانند صنایع فولاد و پتروشیمی) موجب آلودگی منابع آبی و خاکی به ویژه در حاشیه رودخانه‌ها و مناطق مجاور منابع شرب می‌شوند .
۳. تهدید تنوع زیستی
– نابودی زیستگاه‌ها: خشک‌شدن تالاب‌هایی مانند گاوخونی و هورالعظیم در ایران، ناشی از انتقال آب رودخانه‌های تغذیه‌کننده، موجب انقراض گونه‌های آندمیک شده است.
– تغییر الگوهای مهاجرت حیات وحش: کاهش دسترسی به منابع آب، الگوهای مهاجرت جانوران را مختل کرده و زنجیره‌های غذایی را دچار اختلال می‌کند .
پیامدهای اجتماعی-اقتصادی
۱. فروپاشی جوامع روستایی
– مهاجرت اجباری: بر اساس پژوهش‌ها، ۶۸٪ روستاییان در مناطق متأثر از انتقال آب، به دلیل کاهش درآمد کشاورزی و نابودی منابع معیشتی، تمایل به مهاجرت دارند. این روند منجر به تخلیه سکونتگاه‌های روستایی و حاشیه‌نشینی شهری می‌شود .
– تعارضات فرهنگی: اختلال در هویت خانوادگی و اجتماعی روستاییان، تنش‌های قومی و کاهش انسجام اجتماعی را در پی دارد.
۲. تهدید امنیت غذایی
“مرگ تدریجی کشاورزی و کاهش تولید محصولات استراتژیک، امنیت غذایی ملی را به مخاطره می‌اندازد” .
– کاهش خودکفایی: وابستگی به واردات محصولات کشاورزی در کشورهایی مانند ایران به ۴۵٪ رسیده که انتقال بی‌رویه آب یکی از عوامل کلیدی آن است.
– افزایش قیمت مواد غذایی: کاهش تولیدات کشاورزی محلی، قیمت محصولات را تا ۳۰٪ افزایش داده و فشار اقتصادی بر خانوارها را تشدید می‌کند.
۳. نابرابری منطقه‌ای
– توزیع ناعادلانه منابع آب: پروژه‌های انتقال آب عموماً به نفع صنایع و شهرهای بزرگ طراحی می‌شوند. برای مثال، انتقال آب از استان‌های محروم به مراکز صنعتی، شکاف توسعه منطقه‌ای را عمیق‌تر می‌کند.
– تبعیض سیستماتیک: روستاییان و کشاورزان خرده‌پا به حاشیه رانده شده و سود اصلی به شرکت‌های بزرگ صنعتی می‌رسد .
راهکارهای پایدار
۱. مدیریت یکپارچه منابع آب
– اجرای سندهای هیدرولوژیک حوضه‌ای: تعیین سقف برداشت از هر حوضه آبی بر اساس توان اکولوژیک و نظارت مستقل بر آن.
– آب‌مجازی در تجارت: کاهش صادرات محصولات پرمصرف آب مانند پسته و جایگزینی با الگوهای تجاری مبتنی بر مزیت نسبی.
۲. فناوری‌های نوین
جدول فناوری‌های کاهش‌دهنده فشار بر منابع آب
| فناوری | کاربرد | کاهش مصرف آب |
| آبیاری زیرسطحی | کشاورزی | ۴۰-۵۰٪ |
| آب‌شیرین‌کن خورشیدی | تأمین آب شرب | ۸۵٪ انرژی |
| تصفیه پساب شهری | صنعت و کشاورزی | بازیافت ۷۰٪ |
۳. سیاست‌گذاری بازدارنده
– مالیات بر آلایندگی: وضع مالیات بر صنایع آلاینده و استفاده از درآمد آن برای احیای اکوسیستم‌های آسیب‌دیده.
– قوانین منع تغییر کاربری: جریمه‌های سنگین برای تغییر کاربری اراضی کشاورزی و ایجاد “مناطق ممنوعه توسعه” در حریم منابع آبی .
۴. الگوهای کشاورزی پایدار
– کشت فراسرزمینی: سرمایه‌گذاری در کشت محصولات آب‌بر در کشورهای پرآب‌تر با رعایت ملاحظات اکولوژیک.
– توسعه کشاورزی هوشمند: استفاده از سنجش از دور و هوش مصنوعی برای بهینه‌سازی آبیاری و پیش‌بینی خشکسالی.
ضرورت تغییر پارادایم
انتقال بی‌رویه آب نه تنها راه‌حل بحران آب نیست، بلکه خود عامل تشدید چرخه خشکسالی و بیابان‌زایی است. نابودی زمین‌های کشاورزی، فرسایش خاک، و فروپاشی جامعه روستایی زنجیره‌های به هم پیوسته‌ای هستند که امنیت ملی را تهدید می‌کنند. راه برون‌رفت، در گرو پذیرش مدیریت اکوسیستم‌محور به جای رویکردهای مهندسی صرف است:
– اولویت‌بندی صرفه‌جویی به جای افزایش عرضه (کاهش ۳۰٪ مصرف آب شهری با بازچرخانی)
– انرژی‌های تجدیدپذیر برای نمک‌زدایی پایدار (کاهش ۸۵٪ انتشار کربن)
– حکمرانی مشارکتی با حضور ذی‌نفعان محلی در تصمیم‌گیری‌های آب