امنیت غذایی در سایه تهدیدهای نوپدید؛ از زوال مرکبات تا مدیریت تلفیقی
پایگاه خبری داوان نیوز: در پیوند ناگسستنی امنیت غذایی و سلامت گیاهان، نقش تحقیقات بیماری‌شناسی گیاهی به عنوان سپری در برابر تهدیدهای نوظهور و سنتی، بیش از هر زمان دیگری حیاتی شده است. تغییرات اقلیمی، الگوهای بیماریهای گیاهی را در سراسر جهان و از جمله ایران دگرگون کرده و بر شدت و دامنه خسارات افزوده است. پایگاه خبری «داوان نیوز» در گفت‌وگویی تخصصی با دکتر موسی نجفی‌نیا، رئیس بخش تحقیقات بیماریهای گیاهی «موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور»، مهم‌ترین اولویت‌های تحقیقاتی این بخش، راهبردهای مقابله با بیماریهای نوظهور، نقش مدیریت تلفیقی و چگونگی تسهیل انتقال یافته‌های تحقیقاتی به مزرعه را بررسی کرده است. آنچه در ادامه می‌آید، مروری بر این گفت‌وگوی مبسوط است.
ناظم رامتین/ خبرنگار داوان نیوز: تغییر اقلیم تنها یک بحث نظری نیست؛ این پدیده هم‌اکنون در مزارع و باغات کشورمان اثر خود را به شکل شیوع بیماریهای جدید و تشدید بیماریهای قدیمی نشان داده است. در این شرایط، بخش تحقیقات بیماریهای گیاهی موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور، در خط مقدم شناسایی، مطالعه و ارائه راهکار برای مقابله با این تهدیدها قرار دارد. دکتر موسی نجفی‌نیا، رئیس این بخش، در این گفت‌وگو به تشریح دقیق این چالش‌ها و راهکارهای ملی برای رویارویی با آنها پرداخته است.
تغییر اقلیم و دگردیسی در الگوی بیماری‌ها
دکتر نجفی‌نیا در ابتدا با اشاره به اثرات مستقیم و غیرمستقیم تغییر اقلیم بر سلامت گیاهان، به تشریح «مثلث بیماری‌زایی» پرداخت. این مثلث شامل «عامل بیمارگر»، «میزبان» و «شرایط محیطی» است که تغییر اقلیم مستقیماً بر راس سوم آن تأثیر می‌گذارد. وی هشدار داد: تغییر اقلیم می‌تواند بیماری‌هایی که پیش از این درجه دو محسوب می‌شدند را به بیماریهای درجه یک و بسیار خسارت‌زا تبدیل کند.
بیماریهای نوظهور؛ نمونه‌های عینی در ایران
وی با ارائه مثال‌های ملموس از اثرات تغییر اقلیم در ایران، به «زوال مرکبات» در جنوب کشور اشاره کرد و توضیح داد: تغییر اقلیم ضمن وارد ساخنن تنش و استرس به گیاهان، مساعد ساختن شرایط برای تکثیر و گسترش عوامل بیمارگر، گسترش حشرات ناقل، منجر به ایجاد یک سری تغییرات در بیولوژی خاک، به همخوردن تعادل جمعیت میکروبی درون گیاهان میزبان و افزایش حساسیت درختان شده و مجموعه‌ای از عوامل بیماری‌زا به صورت کمپلکس، این عارضه زوال را ایجاد می‌کنند. از دیگر نمونه‌های بارز، گسترش بیماریهای ناشی از گروه فیتوپلاسماها (عوامل ایجاد کننده بدشکلی و جارویی شدن بافت رویشی وکوتولگی) و گسترش بیماری «گرینینگ یا میوه سبز مرکبات» در مناطق جنوبی کشور است که از طریق پیوندک الوده و حشره ناقل پسیل مرکبات به راحتی منتقل می شود.
در ادامه دکتر نجفی‌نیا به یک یافته کلیدی در مورد این بیماری اشاره کرد: مطالعات ما نشان داد با گرم شدن هوا، باکتری عامل بیماری از سمت اندامهای هوایی به سمت ریشه حرکت می‌کند و پس از تعامل با سایر بیمارگرهای خاکبرد، باعث پوسیدگی شدید ریشه های فیبری و مویی می شود که جذب آب و املاح را دچار مشکل می کند. این یافته به ما کمک کرد تا زمان دقیق نمونه‌برداری و در نتیجه، راهکارهای مدیریتی مؤثرتری ارائه دهیم.
راهبرد مقابله: مدیریت تلفیقی و کار گروهی
رئیس بخش تحقیقات بیماریهای گیاهی، رویکرد اصلی برای مدیریت این چالش‌ها را «مدیریت تلفیقی» و «کار گروهی» دانست. وی با اشاره به پروژه مشترک مدیریت زوال مرکبات در استان‌های فارس، جنوب و شمال کرمان، خاطرنشان کرد: در این پروژه، محققان بیماری‌شناسی، آفات، تغذیه و باغبانی به صورت تیمی و با مشارکت مستقیم باغداران و سازمان حفظ نباتات، راهکارهای جامعی را در قالب یک طرح تحقیقی- توسعه ای به مرحله اجرا گذاشته‌اند. خروجی این پروژه، تدوین یک دستورالعمل اجرایی برای کل کشور خواهد بود.
انتقال یافته‌ها به مزرعه؛ پل ارتباطی با کشاورز
دکتر نجفی‌نیا با تأکید بر ارزش «دانش بومی» کشاورزان، ایجاد «اعتماد» را کلید اصلی انتقال یافته‌های تحقیقاتی دانست. وی راهکار عملیاتی کردن این انتقال را، اجرای «پروژه‌های تحقیقاتی-ترویجی» و «تحقیقاتی-توسعه‌ای» عنوان کرد و گفت: در این روش‌ها، ما بخشی از مزرعه یا باغ کشاورز را به عنوان پایلوت انتخاب می‌کنیم. وقتی کشاورز به صورت عینی نتیجه افزایش کمّی و کیفی محصول را می‌بیند، خودبه‌خود به سمت دانش روز حرکت می‌کند. وی همچنین بر استفاده از اپلیکیشن‌های ساده و تصویری برای انتقال بهتر اطلاعات به کشاورزان تأکید کرد.
اجزای مدیریت تلفیقی: از سلامت نهال تا عصاره‌های گیاهی
وی در تشریح مدیریت تلفیقی، به چند رکن اساسی اشاره کرد:
* حذف منابع آلودگی: مانند جمع‌آوری بقایای گیاهی آلوده.
* استفاده از نهاده‌های سالم: استفاده از بذر و نهال گواهی‌شده و دارای شناسه.
* تغذیه بهینه: با همکاری متخصصان تغذیه بر اساس آنالیز خاک و گیاه.
* رعایت اصول به زراعی و به باغی به موقع
* رعایت اصول ابیاری به موقع
* تقویت جمعیت میکروبهای مفید خاک با استفاده از ترکیبات زیستی مفید جهت بهبود و توسعه ریشه ها
* کنترل بیولوژیک و شیمیایی هوشمند: استفاده از کنترل شیمیایی تنها به عنوان آخرین راهکار.
* جایگزینی قارچکش های پرخطر با ترکیبات گیاه پایه طبیعی دارای خاصیت قارچکشی: دکتر نجفی‌نیا از تحقیقات امیدوارکننده روی «عصاره‌ها و اسانس‌های گیاهی فرموله شده» مانند میخک، اکالیپتوس سیر و آویشن به عنوان جایگزین قارچ‌کش‌های شیمیایی پرخطر خبر داد که هم برای محیط زیست و هم برای سلامت مصرف‌کننده ایمن‌تر هستند.
چشم‌انداز و نقش کلیدی بیماری‌شناسی در امنیت غذایی
در پایان، دکتر نجفی‌نیا با اشاره به آمار جهانی (۲۰ تا ۲۵ درصد خسارت سالانه محصولات به دلیل آفات و بیماری‌ها)، نقش تحقیقات بیماری‌شناسی گیاهی در تأمین امنیت غذایی را حیاتی خواند و گفت: با توجه به محدودیت منابع آب و خاک در کشور، تنها راه افزایش تولید، “افزایش عملکرد در واحد سطح” است که مدیریت صحیح بیماریهای گیاهی، سهم عمده‌ای در تحقق این هدف دارد.
وی با ابراز خوشبینی نسبت به آینده، به ویژه در سیستم‌های کنترل‌شده مانند گلخانه‌ها، خاطرنشان کرد و گفت: با پایش به موقع و اجرای دستورالعمل‌ها، می‌توان با حداقل هزینه، بیشترین بازدهی را در کنترل بیماری‌ها داشت و به تولید غذای سالم و کافی برای کشور کمک شایانی کرد.