سناریویی بدون تحریم: ایران؛ هاب کشاورزی غرب آسیا
پایگاه خبری داوان نیوز: تحریم‌ها بر پیکر کشاورزی ایران چه آورده و چه گرفته است؟ آمارهای رسمی از مقاومت و رشد این بخش حتی در سخت‌ترین شرایط حکایت می‌کنند، اما نگاهی عمیق‌تر، روایتی دیگر دارد؛ روایتی از محرومیت از فناوری روز، ضایعات بالا و رقابت‌ناپذیری در بازارهای جهانی. با نگاهی نقادانه می توان استدلال کرد که تحریم‌ها اگرچه نتوانسته‌اند کشاورزی ایران را متوقف کنند، اما به عنوان یک مانع ساختاری قدرتمند، رؤیای تبدیل ایران به «قطب مسلط کشاورزی در منطقه» را به یُغما برده‌اند. سناریویی که در آن، ایران می‌توانست به جای مبارزه برای تأمین نهاده‌ها، هاب فناوری و صادرات محصولات باارزش در غرب آسیا باشد.
ناظم رامتین/ سردبیر داوان نیوز؛ تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، به عنوان یکی از مهم‌ترین متغیرهای کلان اقتصادی در دهه‌های اخیر، بر تمامی بخش‌های اقتصادی از جمله کشاورزی سایه افکنده است. با نگاهی نقادانه می‌توان اثرات این تحریم‌ها را در دو بخش «اثرات مستقیم و مقاومت بخش» و «اثرات غیرمستقیم و ساختاری» مورد بررسی قرار داد.
۱. چالش‌های مستقیم و غیرمستقیم تحریم‌ها
اگرچه آمارهای رسمی نشان می‌دهد بخش کشاورزی ایران با رشد حدود ۵.۶ درصدی و ارزش صادراتی قابل توجه (حدود ۸ میلیارد دلار) علیرغم تحریم‌ها و خشکسالی به حیات خود ادامه داده است، اما این ارقام همه داستان را روایت نمی‌کنند. چالش‌های اصلی در ابعاد غیرمستقیم و ساختاری خود را نشان می‌دهند:
* محدودیت دسترسی به فناوری و نهاده‌ها: تحریم‌ها، دسترسی به بازارهای جهانی فناوری‌های پیشرفته کشاورزی را به شدت محدود کرده است. تأمین ماشین‌آلات مدرن، بذرهای پربازده هیبریدی، سموم و کودهای باکیفیت با دشواری‌های فراوانی روبرو است. این امر منجر به کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های تولید شده است.
* تضعیف زنجیره تأمین و تدارکات: مشکلات نقل و انتقال مالی و محدودیت در تجارت با شرکت‌های خارجی، زنجیره تأمین را مختل کرده است. علاوه بر این، ناوگان حمل و نقل فرسوده و مشکلات لجستیکی به دلیل تحریم‌ها، منجر به ضایعات بالا (گاهی تا ۳۰ درصد) برای محصولات کشاورزی می‌شود که رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی را کاهش می‌دهد.
* کاهش سرمایه‌گذاری خارجی: فضای بی‌ثبات ناشی از تحریم‌ها، سرمایه‌گذاران خارجی را برای مشارکت در پروژه‌های بزرگ کشاورزی و انتقال دانش فنی به ایران بی‌رغبت کرده است.
۲. یک فرصت ازدست‌رفته: جایگاه بالقوه ایران در منطقه
با نگاهی نقادانه و بر اساس پتانسیل‌های ذاتی ایران، می‌توان تصویر روشنی از جایگاهی که کشاورزی ایران می‌توانست در منطقه داشته باشد، ترسیم کرد:
* قدرت بلامنازع در تولید و صادرات: ایران با دارا بودن اقلیم متنوع و چهار فصل، منابع آبی (در شرایط طبیعی) و اراضی حاصلخیز گسترده، این پتانسیل را دارد که نه تنها در تولید محصولات استراتژیک مانند گندم به خودکفایی پایدار برسد، بلکه به یکی از قطب‌های اصلی صادرات محصولات باارزشی مانند پسته، زعفران، خرما و محصولات باغی در خاورمیانه و آسیا تبدیل شود. بدون تحریم‌ها، ایران می‌توانست سهم بسیار بیشتری از بازار جهانی این محصولات را در اختیار بگیرد.
* قطب فناوری و کشاورزی دقیق: در سناریویی بدون تحریم، ایران می‌توانست به یکی از پیشگامان “کشاورزی دقیق” و “کشاورزی دانش‌بنیان” در منطقه تبدیل شود. دسترسی آزاد به سیستم‌های آبیاری تحت فشار پیشرفته، پهپادها، حسگرها و نرم‌افزارهای مدیریت مزرعه، بهره‌وری آب و خاک را به طور چشمگیری افزایش می‌داد و الگویی برای سایر کشورهای منطقه می‌شد.
* هاب پردازش و صنایع غذایی: با سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری، ایران می‌توانست به مرکز پردازش و تبدیلی محصولات کشاورزی منطقه تبدیل شود. به جای خام‌فروشی، ارزش افزوده عمیقی در زنجیره تولید ایجاد می‌کرد و صنایع غذایی قدرتمندی را پایه‌گذاری می‌نمود.
****
در مجموع، می‌توان گفت تحریم‌ها اگرچه نتوانسته است بخش کشاورزی ایران را که به دلیل تأمین امنیت غذایی از “مقاومت ذاتی” برخوردار است، به زانو درآورد، اما به عنوان یک مانع ساختاری قدرتمند، عمیقاً توانمندی کیفی این بخش را تحت تأثیر قرار داده است. تحریم‌ها مانع از مدرنیزه شدن، بهره‌وری بهینه و ادغام در زنجیره ارزش جهانی شده‌اند.
بدون این موانع، ایران با تکیه بر پتانسیل‌های خدادادی و نیروی انسانی مستعد، قطعاً می‌توانست جایگاهی بسیار بالاتر از موقعیت کنونی خود در کشاورزی منطقه داشته باشد؛ جایگاهی که در آن نه تنها یک تولیدکننده قدرتمند، بلکه یک نوآور و پیشرو در فناوری‌های کشاورزی محسوب می‌شد.