صنعت سموم کشاورزی؛ خودکفایی یا وابستگی بیشتر؟
پایگاه خبری داوان نیوز: بررسی وضعیت مصرف سموم کشاورزی در ایران، نشاندهنده میدان نیرومندی از تعاملات پیچیده بین سیاستهای دولتی، تواناییهای تولید داخلی، وابستگی به واردات، و چالشهای زیست محیطی و سلامت است.
به گزارش ناظم رامتین، خبرنگار داوان نیوز؛ بر اساس آمارهای رسمی، میزان مصرف سالانه سموم دفع آفات در ایران حدود ۲۴,۰۰۰ تن برآورد شده است. با این حال، این رقم سرگذشت کامل را بازگو نمیکند. مقایسه مصرف بر اساس هر هکتار، تصویر متفاوتی ارائه میدهد. بنا به اعلام مسئولان سازمان حفظ نباتات، میانگین مصرف سم در ایران ۴۰۰ گرم در هکتار است، این در حالی است که این میانگین در جهان ۱.۷ کیلوگرم و در کشورهایی مانند ژاپن و آمریکا به بیش از ۱۱ کیلوگرم در هکتار میرسد. این اختلاف آشکار، هم میتواند نشان از مصرف کمتر و هم میتواند حاکی از ناکارآمدی سیستم توزیع و مصرف یا گزارش ندادن کامل آمار باشد.
این گزارش با نگاهی تحلیلی، ابعاد مختلف این موضوع، از حجم واردات و تولید داخلی تا پیامدهای آن و راهکارهای پیش رو را بررسی میکند.
الگوی مصرف نیز حائز اهمیت است. بررسیها نشان میدهد که سهم سموم مختلف از کل مصرف سالانه به این شرح است:
| نوع سم | سهم از کل مصرف سالانه (مثال: استان مازندران) |
| حشره کشها | بالاترین سهم |
| علف کشها | سهم قابل توجه |
| قارچ کشها | سهم متوسط |
| کنه کشها | سهم کمتر |
نکته نگران‌کننده، مصرف بیرویه و غیراصولی توسط برخی کشاورزان بدون در نظر گرفتن پیامدهای زیست‌محیطی است. این امر منجر به آلودگی منابع آبی و خاک به موادی از جمله نیتراتها، فسفاتها و فلزات سنگین شده و تعادل اکولوژیک را برهم میزند.
تولید داخلی سموم و وابستگی به واردات
صنعت تولید سموم ایران دارای دو بخش اصلی است: تولید “مواد تکنیکال” (ماده موثره) و “فرموله کردن” (تبدیل ماده موثره به محصول نهایی). اگرچه شرکتهای داخلی در حوزه فرمولاسیین فعال هستند، اما بخش عمده ماده اولیه (تکنیکال) از خارج تأمین میشود.
– حجم و مبدأ واردات: ایران وابستگی قابل توجهی به واردات سموم دارد. در سال ۱۴۰۳، حدود ۸۵ هزار تن سموم آماده مصرف برای بخش کشاورزی تهیه شد که بخش عمده آن از طریق واردات بود. یک مسئول دولتی در سازمان حفظ نباتات تأکید کرده است که ۹۰ تا ۹۵ درصد از سموم وارداتی از چین و هند وارد کشور میشود. این وابستگی شداد و غلیظ به دو کشور، اقتصاد کشاورزی ایران را در برابر نوسانات قیمت ارز، روابط دیپلماتیک و اختلال در زنجیره تأمین آسیبپذیر میکند.
– چالش قاچاق سموم: یکی از بزرگترین موانع در مدیریت این حوزه، ورود سموم قاچاق و غیرمجاز است. این سموم که معمولاً ارزانتر هستند، اغلب خارج از سبد مصوب کارگروه نظارت سموم کشور قرار داشته و ممکن است از کیفیت و استانداردهای لازم برخوردار نباشند. کاربرد این سموم نه تنها کارایی لازم را ندارد، بلکه باقیماندههای خطرناکی در محصولات بر جای میگذارد و تهدیدی جدی برای سلامت مصرفکنندگان محسوب میشود.
پیامدهای مصرف سموم: از مزرعه تا سفره
تأثیرات مصرف سموم فراتر از مزرعه بوده و به طور مستقیم و غیرمستقیم سلامت جامعه و محیط زیست را تحت تأثیر قرار میدهد.
– تأثیر بر سلامت انسان: تحقیقات مختلف جهانی ارتباط معناداری بین قرار گرفتن در معرض آفتکشها و وقوع انواع سرطانها، از جمله سرطان پروستات، نشان داده است. این سموم میتوانند بر اندامهای تولیدمثلی اثرات مخربی داشته و منجر به اختلالات هورمونی و ناباروری شوند. خطر اصلی ناشی از “باقیمانده سموم” در محصولات کشاورزی است که از طریق مصرف درازمدت این مواد غذایی وارد بدن انسان میشود.
– آلودگی محیط زیست: ورود زهابهای کشاورزی حاوی سموم و کودهای شیمیایی به رودخانهها و منابع آب زیرزمینی، باعث آلودگی این منابع شده و اکوسیستمهای آبی را به خطر میاندازد.
– چالشهای نظارتی: نظارت بر کیفیت و مصرف سموم با مشکلاتی مواجه است. اگرچه سازمان حفظ نباتات بر نمونهبرداری و آنالیز سموم وارداتی نظارت دارد， اما تنوع متولیان و نبود قوانین بازدارنده قدرتمند، امکان کنترل کامل را دشوار کرده است. نمونهگیریها از فروشگاهها نشان داده که گاهی سموم با تاریخ انقضای گذشته یا با برچسبهای تقلبی به فروش میرسند.
برای عبور از این چالشهای پیچیده، نیاز به عزمی ملی و اجرای راهکارهای چندبعدی است:
– کاهش وابستگی و تقویت تولید داخلی: دولت باید با ارائه تسهیلات و مشوقها، سرمایهگذاری در تولید “مواد تکنیکال” داخل کشور را تشویق کند. این کار نه تنها وابستگی به واردات را کاهش میدهد، بلکه امکان کنترل کیفیت از مبدأ را فراهم میسازد.
– سختگیری و مبارزه با قاچاق: برخورد قضایی قاطعتر با قاچاقچیان سموم و تقویت نظارتها در مرزها و بازارهای داخلی ضروری است. قوانین موجود نیاز به بازنگری و شدت عمل بیشتری دارند.
– آموزش کشاورزان و ترویج کشاورزی پایدار: آگاهیسازی کشاورزان در مورد خطرات سموم و آموزش روشهای صحیح مصرف، زمان مناسب سمپاشی و استفاده از روشهای کنترل بیولوژیک باید در دستور کار قرار گیرد.
– نظارت دقیق و صدور شناسنامه برای محصولات: استقرار سیستم ردیابی و صدور شناسنامه سلامت برای محصولات کشاورزی، امکان پیگیری و شفافیت در فرآیند تولید را ایجاد کرده و مسئولیتپذیری تولیدکنندگان را افزایش میدهد.
– کنترل دقیق در مبادی ورودی: تقویت آزمایشگاههای تشخیص سموم و کنترل دقیق محصولات در میادین میوه و ترهبار و فروشگاهها برای جلوگیری از توزیع محصولات آلوده امری حیاتی است.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی،اگرچه آمار رسمی، مصرف سرانه سم در ایران را پایینتر از میانگین جهانی نشان میدهد، اما وابستگی شدید به واردات از کانالهای محدود، وجود بازار سیاه سموم قاچاق، و پیامدهای زیست محیطی و سلامت ناشی از مصرف بیرویه، زنگهای خطر را به صدا درآورده است. نجات کشاورزی ایران از این وضعیت نیازمند خروج از مدیریت جزیرهای، تقویت تولید داخلی با کیفیت، مبارزه جدی با قاچاق واز همه مهمتر، عزمی راسخ برای حرکت به سمت کشاورزی پایدار و کمخطر است. تنها در این صورت میتوان امید داشت که سفره های ایرانیان از گزند سموم در امان مانده و محیط زیستی سالم برای نسلهای آینده به ارث برسد.