آب، تحریم، سیلاب سیاست: مثلث شوم ویرانگر کشاورزی
پایگاه خبری داوان نیوز: بخش کشاورزی ایران در دهه‌های اخیر تحت تأثیر پیچیده‌ترین تنش‌های تجاری و سیاسی قرار گرفته است. این تنش‌ها از یکسو ناشی از تحولات ژئوپلیتیک جهانی و از سوی دیگر متأثر از سیاست‌گذاری‌های داخلی است که چالش‌های عمیقی در تولید و صادرات محصولات کشاورزی ایجاد کرده‌اند. این مقاله با بررسی ابعاد مختلف این چالش‌ها، راهکارهای تقویت تاب‌آوری بخش کشاورزی را تحلیل می‌کند.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، کشاورزی ایران به‌عنوان بخشی حیاتی در تأمین امنیت غذایی و ایجاد اشتغال، همواره در معرض آسیب‌پذیری ناشی از تنش‌های سیاسی و تجاری بوده است. این تنش‌ها از سطح بین‌المللی (تحریم‌ها، جنگ‌های تجاری، اختلال در زنجیره تأمین جهانی) تا سطح ملی (سیاست‌های ارزی ناپایدار، ضعف زیرساختی) امتداد یافته و تولید و صادرات را با موانع ساختاری مواجه کرده‌اند.
چالش‌های جهانی: ژئوپلیتیک و اختلال در زنجیره تأمین
اختلال در تجارت جهانی کالاهای اساسی
– تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری: تحریم‌های بین‌المللی دسترسی ایران به بازارهای جهانی، فناوری‌های نوین کشاورزی و نهاده‌های تولید (مانند بذر و کود) را محدود کرده‌اند. این محدودیت‌ها هزینه تولید را افزایش داده و کیفیت محصولات را کاهش می‌دهد .
– جنگ‌های تجاری و اثرات دومینویی: جنگ تجاری چین و آمریکا نمونه‌ای از تنش‌هایی است که الگوهای تجاری جهانی را تغییر می‌دهد. کاهش صادرات سویای آمریکا به چین (از ۱۲.۲ میلیارد دلار در ۲۰۱۷ به ۳.۱ میلیارد دلار در ۲۰۱۸) نشان می‌دهد چگونه کشاورزان کشورهای ثالث می‌توانند قربانی چنین تنش‌هایی شوند.
– ناامنی غذایی جهانی: بحران‌هایی مانند جنگ اوکراین و روسیه، صادرات غلات را مختل کرده و قیمت جهانی گندم را افزایش داده‌اند. این رویدادها وابستگی ایران به واردات کالاهای اساسی را پررنگ‌تر کرده است .
تغییرات اقلیمی و تشدید تنش‌ها
– کاهش تولید محصولات استراتژیک: بر اساس پژوهش‌ها، تغییرات اقلیمی تا ۸٪ از رشد تولید جهانی غذا می‌کاهد و تا ۶٪ از عملکرد میوه‌ها و سبزیجات می‌کاهد. این کاهش در کنار تنش‌های سیاسی، امنیت غذایی ایران را تهدید می‌کند.
– تورم مواد غذایی: رویدادهای شدید آب‌وهوایی مانند سیل هند در ۲۰۲۳، قیمت شکر را ۵۰٪ افزایش داد. این نوسانات به‌ویژه برای کشوری مانند ایران که با کم‌آبی مزمن مواجه است، خطرات مضاعفی ایجاد می‌کند .
چالش‌های داخلی: سیاست‌گذاری ناکارآمد و زیرساخت‌های ضعیف
سیاست‌های ارزی و تجاری بی‌ثبات
– نوسانات نرخ ارز: مطالعه‌ای روی صادرات میوه‌های هسته‌دار ایران (۱۳۷۶-۱۳۹۴) نشان می‌دهد بی‌ثباتی نرخ ارز رابطه معکوس با صادرات دارد. این نوسانات برنامه‌ریزی تولیدکنندگان را مختل می‌کند .
– شاخص انحراف تجاری: ضعف در سیاست‌های تجاری (مانند تعرفه‌های نامتناسب) باعث انحراف منابع از بخش‌های مولد به سمت فعالیت‌های دلال‌محور شده است .
ضعف مدیریت تولید و بازاررسانی
– فقدان الگوی کشت کارآمد: علیرغم تأکید قوانین بالادستی (ماده ۳۴ قانون افزایش بهره‌وری)، طرح الگوی کشت پس از ۱۰ سال هنوز اجرایی نشده است. این امر منجر به تولید بی‌برنامه محصولات (مانند دفن سیب‌زمینی و گوجه‌فرنگی) و نوسان قیمت‌ها شده است .
– زنجیره عرضه ناکارآمد: نبود انبارهای مدرن، صنایع تبدیلی توسعه‌نیافته و سلطه دلالان بر بازار، سود کشاورزان را کاهش داده و قیمت نهایی را افزایش می‌دهد .
– مشکلات حمل‌ونقل: افزایش ۳ برابری کرایه حمل‌ونقل در سال‌های اخیر، سود کشاورزان را بلعیده و صادرات را غیررقابتی کرده است .
گسست سیاست‌های تولید و سلامت
– عدم انطباق تولید با سبد غذایی سلامت‌محور: سبد غذایی کنونی ایران بدون توجه کافی به مبانی ایرانی-اسلامی و اقلیم طراحی شده است. برای مثال، تولید روغن‌های ناسالم (مانند پالم) به‌جای روغن‌های سلامت‌محور (مانند زیتون) تداوم یافته است .
– فقدان پیوند وزارتخانه‌های “بهداشت” و “جهاد کشاورزی”: این گسست مانع از اولویت‌بندی تولید محصولات سلامت‌محور (مانند زعفران یا انار) شده است .
راهکارهای بین‌المللی: درس‌آموزی از الگوهای موفق
تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی
– کاهش وابستگی به بازارهای سنتی: تجربه آمریکا پس از جنگ تجاری با چین نشان می‌دهد تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی (مانند توسعه بازارهای جنوب‌شرق آسیا و آفریقا) تاب‌آوری بخش کشاورزی را افزایش می‌دهد .
– توسعه همکاری‌های منطقه‌ای: همکاری با سازمان‌هایی مانند اکو یا شانگهای می‌تواند دسترسی به بازارهای ایمن را تسهیل کند.
الگوی عربستان: خودکفایی نسبی + تجارت هدفمند
– عربستان با سرمایه‌گذاری در کشاورزی داخلی (مانند تولید گلخانه‌ای) وابستگی به واردات را کاهش داده است. این کشور همزمان با حفظ روابط تجاری راهبردی، امنیت غذایی خود را تقویت کرده است .
راهکارهای داخلی: اصلاح سیاست‌ها و زیرساخت‌ها
بازنگری سیاست‌های تجاری و ارزی
– ثبات‌سازی نرخ ارز: ایجاد صندوق ضربان‌گیر ارزی برای بخش کشاورزی جهت کاهش شوک‌های نرخ ارز .
– اصلاح تعرفه‌های واردات نهاده‌ها: کاهش تعرفه‌های واردات ماشین‌آلات و نهاده‌های کشاورزی برای کاهش هزینه تولید.
اجرای الگوی کشت و توسعه زیرساخت‌ها
– اجرای فوری الگوی کشت: اولویت‌بندی محصولات سازگار با اقلیم (مانند پسته و زعفران) و سلامت‌محور (مانند انار و روغن زیتون) .
– سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی: توسعه سردخانه‌های مدرن و خطوط فرآوری برای کاهش ضایعات (اکنون ~۳۰٪).
تلفیق تولید با الزامات سلامت و اقلیم
– تدوین سبد غذایی ایرانی-اسلامی: بازنگری اسناد تغذیه‌ای با مشارکت وزارت بهداشت و جهاد کشاورزی و اولویت‌دهی به محصولات بومی (مانند حبوبات و دانه‌های روغنی محلی) .
– توسعه کشاورزی هوشمند سازگار با اقلیم: استفاده از فناوری‌های آبیاری دقیق و کشت گلخانه‌ای برای کاهش مصرف آب تا ۵۰٪.
نتیجه‌گیری: تاب‌آوری از مسیر حکمرانی یکپارچه
تنش‌های تجاری و سیاسی، بخش کشاورزی ایران را در معرض تهدیدهای چندلایه قرار داده‌اند:
– در سطح جهانی: اختلال در زنجیره تأمین و افزایش قیمت نهاده‌ها.
– در سطح ملی: سیاست‌گذاری‌های ناپایدار و ضعف زیرساختی.
راه برون‌رفت در گرو اتخاذ رویکرد دووجهی است:
۱. دیپلماسی فعال کشاورزی: تنوع‌بخشی به شرکای تجاری و پیوستن به پیمان‌های منطقه‌ای.
۲. تحول حکمرانی داخلی: اجرای الگوی کشت، پیوند تولید با سلامت و سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش.
تجربه عربستان ثابت می‌کند ترکیب خودکفایی هدفمند و تجارت هوشمند می‌تواند امنیت غذایی را در بحبوحه تنش‌های ژئوپلیتیک تضمین کند . ایران نیز با بازنگری در الگوی تولید و تجارت، می‌تواند کشاورزی را از چالش به فرصت تبدیل کند.
گزارش: ناظم رام