از آسیای باستان تا دربارهای اروپا: سفر تاریخی پرتقال
پایگاه خبری DA1news: براساس شواهد تاریخی پرتقال، این میوه‌ی محبوب و پرمصرف، از حدود 2500 تا 4 هزار سال پیش در جنوب شرقی آسیا کشت می‌شده است. پرتقال‌های اولیه اغلب تلخ بودند و بیشتر به‌عنوان گیاه دارویی مصرف می‌شدند تا میوه‌ای خوراکی. نوع شیرین پرتقال بعدها با پیوند و پرورش انتخابی توسعه یافت. پرتقال در قرون وسطی در اروپای غربی میوه‌ی لوکسی بود و خاندان‌های سلطنتی باغ‌هایی برای پرورش پرتقال داشتند که به آنها «اورانژری» گفته می‌شد. پرورش پرتقال در ایران نیز سابقه‌ای نسبتاً طولانی دارد.
در این نوشته به تاریخچه‌ی کشت این میوه در سراسر جهان و ایران می‌پردازیم.
به گزارش اخبار روزانه‌ی کشاورزی، پرتقال از کهن‌ترین میوه‌های کشت‌شده در آسیاست و پژوهش‌های گیاه‌شناسی نشان می‌دهد که از تلاقی گونه‌های طبیعی مانند پاملو و نارنگی به وجود آمده است. این تلاقی‌ها احتمالاً در جنوب چین، شمال شرق هند (به‌ویژه ایالت آسام) و بخش‌هایی از میانمار اتفاق افتاده‌اند. این نواحی به‌عنوان زادگاه مرکبات شناخته می‌شوند.
پرورش پرتقال در قاره‌ی آسیا
چین یکی از نخستین کشورهایی است که پرتقال به‌صورت گسترده در آن کشت می‌شده است. چینی‌ها پرتقال را نه فقط به‌عنوان میوه‌ای خوراکی، بلکه به‌عنوان گیاهی دارویی برای درمان مشکلات گوارشی، سرفه و تقویت ایمنی بدن استفاده می‌کرد.
کشت مرکبات در هند به دوران باستان باز می‌گردد و ایالت‌هایی مانند تاگپور، آسام و مهاراشترا از مناطق سنتی پرورش پرتقال بودند. در کشورهایی مانند تایلند، لائوس، ویتنام، مالزی و اندونزی نیز انواع مختلفی از مرکبات، ازجمله پرتقال محلی کشت می‌شده است. این نواحی به دلیل شرایط آب‌وهوایی مرطوب و بارندگی فراوان، از دیرباز برای رشد درختان پرتقال مناسب بوده‌اند. پرتقال پرورش‌یافته در این مناطق بیشتر ترش یا نیمه‌شیرین بوده و در طب سنتی و آشپزی استفاده می‌شده. با رونق راه‌های تجاری مانند جاده‌ی ابریشم و مسیرهای دریایی جنوبی آسیا، پرتقال به‌تدریج به خاورمیانه و شمال آفریقا منتقل شد. تاجران مسلمان، بودایی و هندو در این تبادل فرهنگی و کشاورزی نقش مهمی داشتند.
در حال حاضر چین بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی پرتقال در آسیاست که دلایل آن را می‌توان در وسعت اراضی کشاورزی این کشور، توسعه‌ی کشت صنعتی و علمی، تقاضای داخلی بالا و صادرات قابل‌توجه دانست. پس از چین، هند، پاکستان، ترکیه، ایران، ویتنام و اندونزی بزرگ‌ترین تولیدکنندگان پرتقال در قاره‌ی آسیا هستند.
درباره‌ی کاشت پرتقال در ایران
پرتقال به‌واسطه‌ی تجارت، مهاجرت و فتوحات به ایران وارد شد و سپس به اروپا و آفریقا راه یافت. همزمان با قرون وسطی، پرتقال در ایران بیشتر در مناطق شمال و جنوب غربی مانند گیلان، مازندران و فارس کشت می‌شد. این پرتقال‌ها عموماً بومی، ترش و گاهی نیمه‌شیرین بودند و بیشتر در طب سنتی کاربرد داشتند و برای تولید شربت و مربا از آنها استفاده می‌شد.
پیش از ورود ارقام وارداتی مانند تامسون و والنسیا، پرتقال‌ها معمولاً کوچک‌تر بودند، پوست چسبنده‌تری داشتند و هسته‌دار بودند. شیوه‌ی پرورش پرتقال در ایران اغلب سنتی و بدون استفاده از پیوند زدن یا اصلاح نژاد علمی بود.
در دهه‌های 30 و 40 شمسی با گسترش فعالیت‌های کشاورزی مدرن و اصلاح نژاد در ایران، ارقام جدید پرتقال از اروپا و آمریکا به ایران وارد شد که پرتقال تامسون ناول و والنسیا از آن جمله بودند. این ارقام به دلیل بازدهی بالا، طعم مطلوب و ظاهر بهتر به‌سرعت جایگزین پرتقال‌های سنتی شدند و باغداران را به پیوند زدن درختان قدیمی ترغیب کردند. پس از آن استان‌هایی مانند گیلان، مازندران، فارس، خوزستان و کرمان به قطب‌های تولید پرتقال‌های اصلاح‌شده تبدیل شدند. عواملی مانند ذائقه‌ی بازار، پشتیبانی دولتی، اقتصاد کشاورزی و حمل و نگهداری بهتر در این اتفاق نقش داشت.
با این وجود پرتقال رسمی ایرانی همچنان در استان‌های فارس، مازندران، گیلان، جنوب کرمان و هرمزگان کشت می‌شود، اما بیشتر محصول آنها در بازارهای محلی فروخته و مصرف می‌شوند.
امروزه ایران یکی از 10 کشور برتر دنیا در تولید پرتقال است و در سال‌های اخیر بین 5/2 و 5/3 تن پرتقال در ایران تولید شده است. کمتر از 10 درصد پرتقال تولیدشده در ایران صادر می‌شود و باقی آن در داخل مصرف می‌شود. عراق، افغانستان، روسیه، کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس، پاکستان و آسیای مرکزی کشورهای هدف صادرات ایران هستند.
تاریخچه‌ی کشت پرتقال در قاره‌ی اروپا
پرتقال نخست از آسیا (هند و جنوب چین) به اروپا وارد شد. در دوران روم باستان نوعی مرکبات ترش‌مزه به نام سیتروس وارد اروپا شده بود، اما پرتقال شیرین امروزی هنوز شناخته‌شده نبود. پرتقال شیرین در حدود قرن 15 میلادی از طریق تاجران عرب و ایرانی به اروپا وارد شد و بعدها توسط کاوشگران پرتقالی و اسپانیایی به اروپای جنوبی به‌ویژه اسپانیا و پرتغال رسید.
پرتقال در دوران رنسانس یک میوه‌ی لوکس درباری بود، اما کشت تجاری آن در قرن هفهم در جنوب اسپانیا، پرتغال و سیسیل ایتالیا آغاز شد.
در حال حاضر اسپانیا بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی پرتقال اروپاست و ایتالیا، یونان و پرتقال در رتبه‌های بعدی قرار دارند. پرتقال به این دلیل بیشتر در نواحی مدیترانه‌ای اروپا کشت می‌شود که زمستان‌های معتدل و تابستان‌های گرم دارند. اسپانیا و ایتالیا بخش زیادی از پرتقال تولیدی خود را به آلمان، فرانسه، انگلستان، اروپای شمالی و روسیه صادر می‌کنند.
استفاده از آبیاری قطره‌ای و تکنولوژی‌های نوین، کیفیت بسته‌بندی و بازاریابی جهانی سبب رونق صادرات پرتقال از اروپا شده است.
تاریخچه‌ی کشت پرتقال در قاره‌ی آمریکا
پرتقال در قرن 15 و 16 میلادی همزمان با سفرهای اکتشافی اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها به قاره‌ی آمریکا وارد شد. مهاجران اسپانیایی نخستین نهال‌های پرتقال را در جزایر کارائیب و شواحل آمریکای مرکزی و بعدها به‌مرور در جنوب آمریکا و فلوریدا کاشتند. فلوریدا در قرن 18 و 19 به یکی از قطب‌های تولید پرتقال در قاره‌ی آمریکا تبدیل شد و همزمان با توسعه‌ی راه‌آهن میسیونرها و مهاجران اسپانیایی آن را به کالیفرنیا وارد کردند. کشت پرتقال در دوران استعمار در برزیل، مکزیک آرژانتین، ونزوئلا و کوبا آغاز شد.
امروزه برزیل بزرگ‌ترین تولیدکننده پرتقال در جهان است و ایالات متحده، مکزیک و آرژانتین در رده‌های بعدی قرار دارند.
درباره‌ی پیدایش پرتقال تامسون در قاره‌ی آمریکا چه می‌دانیم؟
در اوائل دهه‌ی 1820 میلادی یک رقم خاص از پرتقال طی جهش ژنتیکی در یک باغ پرتقال در باهیا در کشور برزیل پدید آمد که بی‌دانه و شیرین بود و پوست ضخیمی داشت که به‌آسانی جدا می‌شد. در قسمت پایین این نوع پرتقال بخش ناف‌مانندی وجود داشت و به همین دلیل پرتقال ناول یعنی یعنی ناف‌دار نامیده شد. این نوع پرتقال در 1870 وارد کالیفرنیا شد و خانمی به نام الیزا تامسون آن را در باغی در شهر ریورساید پرورش داد و از آن پس این میوه با عنوان پرتقال تامسون شناخته شد.
تولید این پرتقال درواقع آغازگر انقلاب مرکبات در کالیفرنیا بود و در دهه‌های پایانی قرن 19 و اوائل قرن 20 سبب رونق اقتصادی چشمگیری شد. پرتقال تامسون در دهه‌های بعد به آرژانتین، اسپانیا، استرلیا و آفریقای جنوبی صادر شد و نمونه‌های مشابهی از آن تولید شد و درنهایت هم به خاورمیانه و ایران رسید.
تاریخچه‌ی پرورش پرتقال در قاره‌ی آفریقا
پرتقال بومی قاره‌ی آفریقا نیست و از جنوب شرقی آسیا وارد این قاره شده است. در دوران باستان پرتقال ازطریق تاجران عرب و ایرانی از آسیا و سوال شرقی آفریقا مانند زنگبار و کنیا رسید و در قرون وسطی و دوران استعمار ازطریق بارزگانان و مبلغان مذهبی اروپایی به شمال، جنوب و غرب آفریقا وارد شد. شمال آفریقا (مراکش، مصر، تونس و الجزایر) از قدیمی‌ترین مناطق کشت پرتقال در این قاره است. آب‌وهوای مدیترانه‌ای و سیستم‌های آبیاری سنتی باعث رونق باغ‌های پرتقال در این مناطق شد. در قرن هفدهم استعمارگران هلندی پرتقال را به آفریقای جنوبی وارد کردند.
در حال حاضر مصر بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی پرتقال در قاره‌ی آفریقاست و آفریقای جنوب، مراکش و تونس در رده‌های بعدی قرار دارند.
ورود پرتقال به اقیانوسیه و پرورش آن در این قاره
اولین نهال‌های پرتقال در حدود سال 1788 توسط مهاجران انگلیسی و کشتی‌های استعمارگران به استرالیا وارد شد و در اوائل قرن نوزدهم به‌طور جدی در مناطق شرقی استرالیا به‌ویژه نیوساوت‌ولز و ویکتوریا کشت شد. در قرن 19 و 20 با توسعه‌ی سیستم‌های حمل‌ونقل و آبیاری، رودخانه‌ی ماری، نیوساوت‌ولز، ویکتوریا و آسترالیای جنوبی به مراکز اصلی تولید پرتقال در این قاره تبدیل شدند.
هم‌اکنون پرتقال در نیوزیلند و برخی جزایر اقیانوس آرام مانند فیجی، ساموآ، تونگا، پاپوآ و گینه‌ی نو به‌صورت محدود و برای مصرف داخلی تولید می‌شود.