تغییر کاربری؛ قوانین سختگیرانه یا سودآوری اقتصادی؟

پایگاه خبری داوان نیوز: براساس آمارهای رسمی، سالانه حدود ۴۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی ایران تغییر کاربری می‌یابند؛ رقمی که امنیت غذایی کشور را به خطر انداخته است. اما راه حل چیست؟ پژوهشگران معتقدند کلید حل این معضل، نه در وضع قوانین سختگیرانه‌تر، بلکه در “اقتصادی کردن کشاورزی” است؛ استراتژی‌ای که با افزایش بهره‌وری و سودآوری، انگیزه حفظ زمین‌های کشاورزی را چندبرابر می‌کند.

به گزارش داوان نیوز، تغییر کاربری اراضی کشاورزی به سایر کاربری‌ها از چالش‌های جدی در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، محسوب می‌شود. این مقاله به بررسی این فرضیه می‌پردازد که «اقتصادی شدن کشاورزی» می‌تواند به عنوان یک راهکار مؤثر در جلوگیری از تغییر کاربری اراضی عمل کند. با تحلیل ابعاد مختلف این موضوع، نشان داده می‌شود که افزایش بهره‌وری، سودآوری و پایداری اقتصادی فعالیت‌های کشاورزی می‌تواند انگیزه لازم برای حفظ اراضی کشاورزی را فراهم آورد.

تغییر کاربری اراضی کشاورزی به مسکونی، صنعتی و خدماتی، یکی از تهدیدات اصلی امنیت غذایی و پایداری محیط‌زیست در بسیاری از مناطق جهان است. در ایران نیز شاهد تبدیل گسترده باغات و مزارع به مناطق مسکونی و تجاری بوده‌ایم. این روند نه تنها ظرفیت تولید غذایی کشور را کاهش می‌دهد، بلکه پیامدهای محیط‌زیستی متعددی از جمله کاهش نفوذپذیری خاک، افزایش روان‌آب‌ها و تشدید جزایر حرارتی شهری را به دنبال دارد.

علل تغییر کاربری اراضی
– سودآوری بالای کاربری‌های غیرکشاورزی: در بسیاری از مناطق، ارزش زمین برای ساخت‌وساز چندین برابر ارزش تولیدی آن در کشاورزی است.
– کم‌بازدهی کشاورزی سنتی: پایین بودن بهره‌وری و سودآوری فعالیت‌های کشاورزی
– نبود امنیت سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی: ریسک‌های بالای تولید و نوسانات قیمت
– فقدان برنامه‌ریزی جامع فضایی: ضعف در نظام مدیریت و برنامه‌ریزی کاربری اراضی
– فشار جمعیتی و توسعه شهری: گسترش کالبدی شهرها به سوی اراضی زراعی حاشیه‌ای

اقتصادی شدن کشاورزی؛ مفهوم و ابعاد
اقتصادی شدن کشاورزی به معنای تبدیل فعالیت کشاورزی به یک کسب‌وکار سودآور، کارآمد و پایدار از طریق:
۱. افزایش بهره‌وری: استفاده از فناوری‌های نوین، مکانیزاسیون و روش‌های علمی
۲. تنوع‌بخشی فعالیت‌ها: توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، محصولات باارزش افزوده بالا، گردشگری کشاورزی
۳. توسعه زنجیره ارزش: یکپارچه‌سازی تولید، فرآوری و بازاریابی
۴. کاهش هزینه‌های تولید: مدیریت بهینه نهاده‌ها و مقیاس اقتصادی
۵. دسترسی به بازارهای پردرآمد: توسعه صادرات و بازارهای اختصاصی

مکانیسم‌های اثرگذاری اقتصادی شدن کشاورزی بر جلوگیری از تغییر کاربری
۱. افزایش جذابیت سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی
وقتی کشاورزی به فعالیتی سودآور تبدیل شود، انگیزه مالکان برای حفظ کاربری کشاورزی افزایش می‌یابد. سرمایه‌گذاری در توسعه باغات و مزارع به جای فروش زمین برای ساخت‌وساز، به گزینه منطقی‌تری تبدیل می‌شود.

۲. ایجاد اشتغال پایدار و درآمد قابل رقابت
اقتصادی شدن کشاورزی می‌تواند درآمدهایی مشابه یا حتی بالاتر از فروش زمین ایجاد کند، به خصوص در بلندمدت. توسعه فعالیت‌های جنبی مانند صنایع تبدیلی و گردشگری کشاورزی، اشتغال بیشتری ایجاد کرده و وابستگی جوامع محلی به زمین به عنوان منبع درآمد را افزایش می‌دهد.

۳. افزایش ارزش اقتصادی زمین کشاورزی
زمین‌های کشاورزی با بهره‌وری و سودآوری بالا، خود به دارایی‌های باارزشی تبدیل می‌شوند که حفظ آن‌ها توجیه اقتصادی پیدا می‌کند.

۴. تقویت پیوندهای پیشینگی و پسینگی
توسعه زنجیره ارزش کشاورزی، وابستگی سایر بخش‌های اقتصادی به زمین‌های کشاورزی را افزایش داده و تغییر کاربری را با هزینه‌های اقتصادی بیشتری مواجه می‌سازد.

تجارب موفق بین‌المللی
– هلند: با تمرکز بر کشاورزی دانش‌بنیان و پررشد، تبدیل به دومین صادرکننده محصولات کشاورزی جهان شده و تغییر کاربری اراضی کشاورزی را به حداقل رسانده است.
– ژاپن: سیاست‌های حمایتی هدفمند و توسعه کشاورزی قراردادی، انگیزه کافی برای حفظ اراضی کشاورزی ایجاد کرده است.
– ایالت کالیفرنیا در آمریکا: با توسعه کشاورزی دقیق و محصولات باارزش افزوده بالا، زمین‌های کشاورزی حتی در مجاورت مناطق شهری پررونق حفظ شده‌اند.

چالش‌ها و راهکارها در بستر ایران
چالش‌ها:
– کوچک بودن قطعات زراعی و عدم مقیاس اقتصادی
– نبود نظام بهره‌برداری مناسب
– محدودیت دسترسی به فناوری‌های نوین
– نوسانات قیمتی و ریسک‌های بازار
– کمبود سرمایه در گردش و اعتبارات بانکی

راهکارهای پیشنهادی:
۱. توسعه کشاورزی قراردادی: تضمین خرید محصولات با قیمت مناسب
۲. تشکیل تعاونی‌های تولیدی: دستیابی به مقیاس اقتصادی و قدرت چانه‌زنی
۳. توسعه بیمه محصولات کشاورزی: کاهش ریسک‌های تولید
۴. سیاست‌های حمایتی هدفمند: به جای حمایت عمومی، تمرکز بر بخش‌های دارای مزیت نسبی
۵. توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی: افزایش ارزش افزوده در مناطق روستایی
۶. اصلاح نظام مالکیت و بهره‌برداری: تسهیل ادغام قطعات کوچک

به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، اقتصادی شدن کشاورزی می‌تواند به عنوان یک راهبرد مؤثر در مقابله با تغییر کاربری اراضی کشاورزی عمل کند. این امر مستلزم تحول اساسی در نگاه به بخش کشاورزی، از فعالیتی معیشتی به کسب‌وکاری سودآور و پایدار است. برای دستیابی به این هدف، لازم است سیاست‌های یکپارچه‌ای در حوزه‌های فناوری، مالی، بازار و نهادی اجرایی شود. در نهایت، حفظ اراضی کشاورزی نه تنها از طریق قوانین بازدارنده، بلکه با ایجاد انگیزه‌های اقتصادی مثبت امکان‌پذیر خواهد بود.

منابع
1. FAO. (2021). The State of the World’s Land and Water Resources for Food and Agriculture.
2. وزارت جهاد کشاورزی. (1400). آمارنامه کشاورزی سال 1399.
3. Lambin, E. F., & Meyfroidt, P. (2011). Global land use change, economic globalization, and the looming land scarcity.
4. دادگر، یدالله و روح‌الله نظری. (1398). «اقتصادی کردن کشاورزی و تأثیر آن بر امنیت غذایی». پژوهش‌های اقتصادی ایران.
5. World Bank. (2020). Agriculture for Development: Lessons from World Bank Experience.