زمین بی‌زَراع: نابودی اعتماد کشاورزان به نهاده ها
پایگاه خبری داوان نیوز: از بین رفتن اعتماد کشاورزان به تأمین‌کنندگان نهاده‌های کشاورزی، به‌ویژه در حوزه حیاتی کود و سم، تنها یک نارضایتی ساده نیست؛ این یک زنگ خطر جدی برای امنیت غذایی و پایداری کشاورزی کشور است.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، بخش کشاورزی، ستون فقرات امنیت غذایی هر کشوری محسوب می‌شود. کشاورزان، سربازان خط مقدم این جهاد هستند که با تکیه بر دانش، تجربه و ابزارهای ضروری مانند نهاده‌های کشاورزی (بذر، کود، سموم، مکمل‌ها و …) به تولید محصولات حیاتی می‌پردازند. امروزه، شاهد زلزله‌ای ویرانگر در این بخش هستیم: از بین رفتن عمیق و گسترده اعتماد کشاورزان به تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان نهاده‌های کشاورزی، به‌ویژه در حوزه حیاتی کودها و سموم. این بحران اعتماد، نه تنها معیشت کشاورزان را تهدید می‌کند، بلکه امنیت غذایی کل جامعه را در معرض خطر جدی قرار داده است.
ریشه‌های فروپاشی اعتماد:
این بی‌اعتمادی عمیق، ریشه در مجموعه‌ای از مشکلات ساختاری و عملکردی دارد:
1. کیفیت نامرغوب و تقلب گسترده:
کودهای بی‌اثر یا کم‌اثر: عرضه کودهایی که فاقد عناصر غذایی لازم به‌ویژه عناصر اصلی (نیتروژن، فسفر، پتاسیم) یا با درصد بسیار پایین‌تر از استاندارد اعلام شده هستند.
سموم تقلبی یا تاریخ گذشته: توزیع سموم جعلی که فاقد ماده مؤثره کافی بوده یا اصلاً هیچ تأثیری ندارند. همچنین، فروش سموم تاریخ گذشته که هم بی‌اثر هستند و هم ممکن است خطرات زیست‌محیطی داشته باشند.
عدم تطابق با مشخصات فنی: محصولات عرضه‌شده با آنچه بر روی بسته‌بندی و بروشورها ادعا می‌شود، همخوانی ندارد.
2. قیمت‌گذاری نامتعادل و سوداگری:
نوسانات شدید و غیرمنطقی قیمت: تغییرات ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی قیمت‌ها که برنامه‌ریزی مالی کشاورزان را مختل می‌کند.
فاصله قیمت کارخانه تا مزرعه: وجود حلقه‌های متعدد واسطه‌گری و سوداگری که قیمت نهایی را به‌شدت افزایش می‌دهد، در حالی که سود اصلی به جیب دلالان می‌رود نه تولیدکننده واقعی.
عدم شفافیت در قیمت‌گذاری: نبود مکانیزم شفاف برای تعیین و اعلام قیمت‌ها.
3. نظام نظارتی ناکارآمد و ضعیف:
کمبود نظارت مستمر و مؤثر: نظارت ضعیف بر مراحل تولید، واردات، توزیع و فروش نهاده‌ها در سطوح مختلف.
ضعف در برخورد با متخلفان: عدم مجازات سریع، قاطع و بازدارنده برای تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان متخلف. این امر احساس بی‌کیفرمانی را تقویت می‌کند.
پیچیدگی و ناکارآمدی فرآیندهای مجوزدهی: مشکلات در صدور مجوزهای واردات و تولید که گاه منجر به کمبود مصنوعی و افزایش قیمت می‌شود.
4. فقدان اطلاعات و خدمات فنی مناسب:
مشاوره ناکافی و گاه نادرست: عدم دسترسی کشاورزان به مشاوره فنی بی‌طرف و علمی برای انتخاب نوع، میزان و زمان مصرف صحیح کود و سموم.
بسته‌بندی و برچسب‌گذاری نامشخص: اطلاعات ناکافی، گنگ یا حتی گمراه‌کننده بر روی بسته‌بندی‌ها.
پیامدهای ویرانگر بی‌اعتمادی:
این بحران اعتماد، تبعات سنگینی را به دنبال دارد:
1. کاهش شدید عملکرد و کیفیت محصولات: استفاده از نهاده‌های بی‌کیفیت یا نادرست، مستقیماً منجر به کاهش عملکرد در واحد سطح و افت کیفیت محصولات (شکل، رنگ، طعم، ماندگاری) می‌شود.
2. افزایش هزینه‌های تولید و ورشکستگی کشاورزان: کشاورز مجبور است برای جبران اثرات نهاده‌های بی‌کیفیت، یا مکرراً سمپاشی کند یا مقدار بیشتری کود مصرف کند که این امر هزینه‌های تولید را به‌شدت افزایش داده و سود را از بین می‌برد و در نهایت به ورشکستگی و خروج از حرفه می‌انجامد.
3. تخریب منابع پایه (خاک و آب): مصرف بی‌رویه و نادرست کودها (به‌ویژه کودهای شیمیایی نامرغوب) و سموم بی‌اثر یا تقلبی، باعث آلودگی خاک و منابع آب زیرزمینی و سطحی می‌شود و پایداری کشاورزی را در بلندمدت تهدید می‌کند.
4. تشدید مخاطرات زیست‌محیطی و بهداشتی: سموم تقلبی یا تاریخ گذشته ممکن است حاوی ترکیبات خطرناک باشند که هم برای مصرف‌کننده محصولات کشاورزی و هم برای کشاورز و محیط‌زیست خطرناک هستند.
5. کاهش امنیت غذایی ملی: کاهش تولید و کیفیت محصولات کشاورزی، وابستگی به واردات را افزایش داده و امنیت غذایی کشور را به مخاطره می‌اندازد.
6. افزایش تنش‌های اجتماعی: ناامیدی و خشم کشاورزان از وضعیت موجود می‌تواند به بروز ناآرامی‌ها و اعتراضات اجتماعی بیانجامد.
راهکارهای احیای اعتماد از دست رفته:
بازسازی این اعتماد، نیازمند عزم ملی و اقدامات اساسی و فوری است:
1. تقویت و تحول اساسی نظارت:
افزایش کمّی و کیفی بازرسان: تجهیز و آموزش نیروهای نظارتی.
نظارت مستمر و سرزده: بازرسی‌های منظم و غیرقابل پیش‌بینی در تمام مراحل زنجیره تأمین (کارخانه، انبارها، مرزها، مراکز توزیع، فروشگاه‌ها).
برخورد قاطع و علنی با متخلفان: اعمال جریمه‌های سنگین مالی، لغو پروانه‌ها و معرفی متخلفان به مراجع قضایی. انتشار عمومی اسامی متخلفان.
استقرار نظام ردیابی (Traceability): پیاده‌سازی سیستم‌های ردیابی از مبدأ تا مزرعه برای کلیه نهاده‌ها (به‌ویژه کود و سم).
2. تضمین کیفیت و استانداردسازی:
اجرای سخت‌گیرانه استانداردهای ملی و بین‌المللی: الزام تولیدکنندگان و واردکنندگان به رعایت دقیق استانداردها.
آزمایش‌های اجباری و مکرر: نمونه‌برداری منظم و آزمایش نهاده‌ها توسط آزمایشگاه‌های مستقل و معتبر قبل از عرضه به بازار.
برچسب‌گذاری شفاف و دقیق: الزام به درج اطلاعات کامل، دقیق و خوانا (ترکیبات، درصد ماده مؤثره، تاریخ تولید و انقضا، نحوه مصرف، هشدارها) بر روی بسته‌بندی‌ها.
3. شفاف‌سازی و اصلاح نظام توزیع و قیمت‌گذاری:
کاهش واسطه‌ها و ساماندهی شبکه توزیع: ایجاد سازوکارهایی برای ارتباط مستقیم‌تر تولیدکنندگان معتبر با تشکل‌های کشاورزی.
قیمت‌گذاری شفاف و اعلام به موقع: تعیین و اعلام نرخ‌های مصوب یا راهنمای شفاف با در نظر گرفتن تمام هزینه‌ها و سود منطقی.
کنترل نوسانات و مقابله با احتکار: نظارت فعال بر بازار برای جلوگیری از احتکار و ایجاد نوسانات مصنوعی.
4. توانمندسازی کشاورزان و توسعه دانش:
ارائه مشاوره فنی بی‌طرف و مستمر: تقویت مراکز خدمات کشاورزی و به‌کارگیری کارشناسان مجرب در مناطق برای راهنمایی کشاورزان در انتخاب و مصرف بهینه نهاده‌ها.
آموزش‌های ترویجی هدفمند: برگزاری دوره‌های آموزشی در مورد شناسایی نهاده‌های تقلبی، مصرف صحیح، مدیریت تلفیقی آفات و تغذیه گیاهی.
تقویت تشکل‌های کشاورزی: حمایت از تشکل‌ها برای افزایش قدرت چانه‌زنی کشاورزان در خرید نهاده‌ها و نظارت جمعی بر کیفیت.
5. حمایت از تولید داخلی نهاده‌های باکیفیت: ایجاد مشوق‌ها و تسهیلات برای تولیدکنندگان داخلی جهت تولید کودها و سموم استاندارد و مورد نیاز کشور.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، غفلت از این بحران، به معنای نادیده گرفتن زحمات کشاورزان، تهدید معیشت میلیون‌ها نفر و به خطر انداختن سفره تمام مردم است. حل این معضل پیچیده نیازمند یک عزم جهادی، همکاری همه‌جانبه نهادهای دولتی (جهاد کشاورزی، سازمان استاندارد، تعزیرات، قوه قضائیه)، تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان مسئولیت‌پذیر، تشکل‌های کشاورزی قوی و خود کشاورزان است. تنها از طریق شفافیت، نظارت قاطع، تضمین کیفیت، برخورد بی‌امان با مفسدان و توانمندسازی کشاورزان می‌توان بار دیگر بنای ویران شده اعتماد را بازسازی کرد و کشاورزی ایران را بر پایه‌ای مستحکم و پایدار قرار داد. آینده امنیت غذایی ایران در گرو احیای این اعتماد از دست رفته است.