طوفان در راه مزرعه؛ بازار کود و سم در گرداب ارزی
پایگاه خبری داوان نیوز: بی‌ثباتی نرخ ارز در ایران به یکی از مهمترین عوامل تهدیدکننده تولید محصولات کشاورزی تبدیل شده است. این تحلیل نشان می‌دهد که چگونه نوسانات ارزی مستقیماً بر بازار نهاده‌های اساسی مانند کود و سموم تاثیر گذاشته و از طریق زنجیره تأمین، امنیت غذایی کشور را با مخاطره مواجه ساخته است. با وجود ادعای مسئولان مبنی بر اختصاص ارز دولتی به این نهاده‌ها، واقعیت های میدانی از کاهش تولید کودهای شیمیایی، افزایش چهار برابری قیمت ها و تهدید سفره غذایی مردم حکایت دارد.
ابراهیم یزدانی/ خبرنگار داوان نیوز؛ در اقتصادهای در حال توسعه مانند ایران، که بخش قابل توجهی از نهاده‌های کشاورزی به واردات وابسته است، نوسانات نرخ ارز به سرعت به بخش کشاورزی منتقل می‌شود. این گزارش به تحلیل مکانیسم‌های این انتقال و پیامدهای آن بر تولید محصولات اساسی کشاورزی می‌پردازد. بررسی حاضر نشان می‌دهد که بی‌ثباتی بازار نهاده‌های کشاورزی تنها یک مشکل صنعتی نیست، بلکه به مسئله‌ای استراتژیک در حوزه امنیت غذایی تبدیل شده است.
تحلیل مکانیزم تاثیر نوسانات ارز بر نهاده‌های کشاورزی
وابستگی مستقیم به واردات مواد اولیه
بخش قابل توجهی از نهاده‌های کشاورزی ایران، به ویژه در حوزه کودهای شیمیایی و سموم، مستقیماً به واردات وابسته است:
– صنعت تولید کودهای شیمیایی برای ۳۰ تا ۴۰ درصد از مواد اولیه خود به واردات متکی است و عدم تأمین بهینه ارز، تولید این صنعت را مستقیماً تحت تأثیر قرار می‌دهد.
– حدود ۲۵ درصد از سموم کشاورزی مورد نیاز کشور به صورت محصول نهایی وارد می‌شود و مابقی از طریق واردات ماده اولیه (تکنیکال) و تولید داخل تأمین می‌گردد.
– کشور سالانه به ۲۰ تا ۲۵ هزار تن انواع سموم در بخش کشاورزی نیاز دارد که تأمین ارز برای واردات مواد باکیفیت بر قیمت و کیفیت این نهاده حیاتی تأثیر مستقیم دارد.
سیستم نامنسجم تخصیص ارز و تبعیض در توزیع
یکی از عمده‌ترین مشکلات در مدیریت بازار نهاده‌های کشاورزی، بی‌ثباتی در سیاست‌های تخصیص ارز است:
– تغییر مکرر گروه کالایی نهاده‌ها بین گروه‌های ۲۱ و ۲۲ با وجود تلاش دولت برای ثابت نگه داشتن نرخ ارز، باعث سردرگمی جامعه کشاورزی شده است .
– به عقیده تولیدکنندگان، وزارت جهاد کشاورزی تنها شرکت‌های طرف قرارداد با خدمات حمایتی کشاورزی را در نظر می‌گیرد و این انحصار باعث شده بسیاری از کارخانه‌ها با سابقه چند دهه تولید، برای تأمین مواد اولیه به “جیب شخصی مدیران” متکی شوند .
– طرح اتخاذ شده برای سموم کشاورزی بر اساس ارز مبادله‌ای قرار گرفته است، اما عدم ثبات در این سیاست‌ها باعث کاهش برنامه‌ریزی بلندمدت شده است .
تاثیر فوری بر قیمت تمام شده محصولات کشاورزی
نوسانات ارز به سرعت بر قیمت نهاده‌ها و متعاقبابر قیمت تمام شده محصولات کشاورزی تأثیر می‌گذارد:
– بر اساس بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، در صورت آزادسازی قیمت کود، هر کیسه ۵۰ کیلوگرمی کود اوره از ۱۵۰ هزار تومان به ۶۲۵ هزار تومان (افزایش چهار برابری) خواهد رسید .
– این افزایش قیمت در نهاده‌ها، قیمت تمام شده گندم را با ۲۰ درصد افزایش مواجه خواهد کرد و به حدود ۱۵ هزار تومان برای هر کیلوگرم خواهد رسید، در حالی که قیمت خرید تضمینی برای سال زراعی پیش رو ۱۳ هزار تومان در نظر گرفته شده است .
– چنین شکافی بین قیمت تمام شده و قیمت تضمینی، انگیزه تولیدکنندگان را به شدت کاهش داده و می‌تواند به کاهش تولید بینجامد.
پیامدهای بی‌ثباتی بازار نهاده‌ها
تهدید امنیت غذایی ملی
کاهش دسترسی به نهاده‌های باکیفیت و با قیمت مناسب، مستقیماً بر میزان تولید محصولات اساسی تأثیر می‌گذارد:
– بر طبق گزارش‌ها، کمبود مزمن کودهای فسفاته در یک سال اخیر، راندمان هکتاری گندم را کاهش داده است .
– بدون مصرف کودهای ازته و فسفاته، میزان برداشت گندم و ذرت به کمتر از نصف ظرفیت واقعی می‌رسد .
– زمینی که باید پنج تن گندم بدهد، در بهترین شرایط دو یا سه تن بیشتر برداشت نمی‌شود که این به معنای کاهش مستقیم تولید محصولات کشاورزی و کوچک شدن سفره غذایی خانوارها است .
ایجاد اختلال در زنجیره تأمین و بازارهای مرتبط
بی‌ثباتی در بازار نهاده‌های کشاورزی به سایر بخش‌های مرتبط نیز سرایت می‌کند:
– کاهش سطح زیر کشت جو به تبع وضعیت بازار و قیمت‌گذاری دستوری، باعث شده جو به دو برابر قیمت مصوب در بازار خرید و فروش شود .
– مصرف روزانه ذرت حدود ۳۰ هزار تن برآورد می‌شود که ماهانه به نزدیک ۹۲۰ هزار تن نیاز دارد، اما بخش قابل توجهی از ذرت موجود پیش‌فروش شده و به تولیدکنندگان دارای جوجه در سالن نمی‌رسد .
– برای نیمه دوم سال، واردات ماهانه حدود ۵۵۰ هزار تن جو برای حفظ وضع موجود دامداری‌ها ضروری است .
فشار بر تولیدکنندگان و کشاورزان خرده پا
تحریم‌ها و محدودیت‌های ارزی، تولیدکنندگان نهاده‌ها و کشاورزان را تحت فشار مضاعف قرار داده است:
– تولیدکنندگان کودهای شیمیایی از دولت می‌خواهند سیاست‌های ارزی را اصلاح کند، انحصار شرکت‌های خاص حذف شود و اجازه استفاده از ارز صادراتی برای واردات مواد اولیه داده شود .
– کشاورزان از سال ۱۴۰۱ ملزم به پرداخت ۱۲ تا ۱۳ درصد مالیات و عوارض بر خرید سم، کود و بذر شده‌اند که این هزینه مضاعف در شرایط بی‌ثباتی ارزی، فشار بیشتری بر آنها وارد می‌کند .
– در حالی که نیاز سالانه کودهای کشاورزی حدود ۵ میلیون تن است، در سال گذشته تنها ۲.۸ میلیون تن مصرف شده که نشان‌دهنده کاهش شدید مصرف به دلیل مشکلات قیمتی و تأمین است.
راهکارهای پیشنهادی
راهکارهای کوتاه مدت
– اصلاح سیستم تخصیص ارز: ایجاد شفافیت در تخصیص ارز و جلوگیری از تبعیض بین تولیدکنندگان
– ثبات گروه‌بندی کالایی: جلوگیری از تغییرات مکرر گروه کالایی نهاده‌ها بین گروه‌های ۲۱ و ۲۲ که باعث سردرگمی بازار می‌شود
– حمایت هدفمند: ارائه حمایت‌های ارزی به تولیدکنندگان واقعی و حذف واسطه‌ها از چرخه تأمین نهاده‌ها
راهکارهای بلندمدت
– توسعه تولید داخلی: سرمایه‌گذاری در تولید مواد اولیه سموم و کودها در داخل کشور برای کاهش وابستگی به واردات
– ایجاد مناطق ویژه کشاورزی: استقرار مناطق ویژه خودکفایی در محصولات اساسی کشاورزی تحت مدیریت قراردادی شرکت‌های دانش‌بنیان و تشکل‌های ملی کشاورزان
– بهبود بهره‌وری: افزایش عملکرد در هکتار از طریق توسعه کشاورزی حفاظتی و استفاده از نهاده‌های مطمئن کشاورزی
به گزارش خبرنگار اخبار روزانه کشاورزی، بی‌ثباتی نرخ ارز و سیستم ناکارآمد تخصیص آن، یکی از ریشه‌ای‌ترین مشکلات بخش کشاورزی ایران محسوب می‌شود. این مشکل با ایجاد اختلال در تأمین نهاده‌های اساسی مانند کود و سموم، نه تنها تولیدکنندگان این نهاده‌ها را با بحران مواجه ساخته، بلکه از طریق کاهش عملکرد محصولات کشاورزی، امنیت غذایی کشور را به طور جدی تهدید می‌کند. تجربه نشان داده که تغییرات شتابزده در سیاست‌های ارزی بدون برنامه‌ریزی جامع، تنها بر بی‌ثباتی بازار می‌افزاید.
راه حل پایدار این مشکل، تنها در قالب یک استراتژی بلندمدت که شامل ثبات بخشی به سیاست‌های ارزی، شفاف‌سازی در تخصیص منابع، توسعه تولید داخلی نهاده‌ها و کاهش وابستگی به واردات باشد، میسر خواهد بود. بدون چنین راهبرد منسجمی، نه تنها بی‌ثباتی بازار نهاده‌های کشاورزی ادامه خواهد یافت، بلکه سفره غذایی مردم روز به روز تحت فشار بیشتری قرار خواهد گرفت.