فصل بی‌آبی؛ روایت جدال کشاورز ایرانی با قهر آسمان
پایگاه خبری داوان نیوز: باران که نمی‌بارد، زندگی در زمین‌های تشنه کشاورزی ایران به انتظاری تلخ تبدیل می‌شود. پاییز کم‌بارش ۱۴۰۴، زنگ خطر جدیدی است پس از سالی خشک که ذخایر آبی کشور را به مرز هشدار رساند. در این میان، کشاورزان ایرانی در خط مقدم نبرد با کم‌آبی ایستاده‌اند؛ نبردی که شکست در آن به معنای تهدید امنیت غذایی است و پیروزی در گرو تغییر رویکرد از کشاورزی سنتی به مدیریت هوشمند آب.
ناهید حسینی، خبرنگار داوان نیوز؛ با تداوم خشکسالی و کاهش بارش‌ها در سال گذشته و پاییز ۱۴۰۴، بحران آب در بخش کشاورزی ایران به مرحله حساسی وارد شده است. این گزارش به بررسی راهکارهای عملی برای کشاورزان و برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی در قالب توسعه سامانه‌های نوین آبیاری می‌پردازد. با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع معتبر، راهبردهای کوتاه‌مدت و بلندمدتی ارائه می‌شود که می‌تواند کشاورزان را در تطبیق با شرایط کم‌آبی و گذر از این بحران یاری رساند.
بحران آب و ضرورت تغییر نگرش
کشور ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده و در دهه‌های اخیر با کاهش مستمر منابع آبی روبرو بوده است. بر اساس آمارهای رسمی، ۴۳ شهر و ۲۲ استان کشور با تنش آبی مواجه هستند و ورودی آب به سدها نسبت به سال گذشته ۴۳ درصد کاهش یافته است . بخش کشاورزی که حدود ۷۰ درصد مصرف آب کشور را به خود اختصاص می‌دهد، نیازمند بازنگری اساسی در شیوه‌های مدیریت آب است . تداوم خشکسالی‌ها و کاهش بارندگی در پاییز ۱۴۰۴، لزوم اجرای سریع راهکارهای کارآمد و استفاده از فناوری‌های نوین را بیش از پیش آشکار ساخته است.
راهکارهای عملی برای کشاورزان در مواجهه با کم‌آبی
۱. بهینه‌سازی روش‌های آبیاری
– استفاده از آبیاری قطره‌ای: این روش کارآمدترین راه برای تأمین آب و مواد مغذی مورد نیاز گیاهان است که باعث صرفه‌جویی ۳۰ تا ۵۰ درصدی در مصرف آب می‌شود. در این سیستم، آب مستقیماً به منطقه ریشه گیاه در مقادیر دقیق و زمان مناسب تحویل داده می‌شود .
– اجرای آبیاری زیرسطحی: این روش تبخیر آب از سطح خاک را به حداقل می‌رساند و بازدهی مصرف آب را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد. با توجه به محدودیت منابع آبی، توسعه این روش در دستور کار قرار گرفته است .
۲. مدیریت خاک و آب
– کاربرد کمپوست و مالچ: استفاده از مالچ به حفظ رطوبت خاک با کاهش تبخیر، سرکوب علف‌های هرز و تعدیل دمای خاک کمک می‌کند. کمپوست نیز خاک را با مواد آلی و مواد مغذی غنی می‌سازد .
– کشاورزی حفاظتی: این روش با هدف کاهش فرسایش خاک، حفظ آب و افزایش سلامت خاک اجرا می‌شود. کشاورزی حفاظتی یک لایه محافظ روی سطح خاک ایجاد می‌کند که به حفظ رطوبت کمک شایانی می‌نماید .
۳. انتخاب محصولات و الگوی کشت مناسب
– کشت محصولات مقاوم به خشکی: انتخاب محصولات سازگار با آب و هوای محلی و نیاز آبی کمتر، خطر شکست محصول را در دوره‌های کم‌آبی کاهش می‌دهد و ثبات اقتصادی کشاورزان را افزایش می‌دهد .
– تغییر زمان کشت: تغییر زمان کشت از بهار به پاییز یکی از راهبردهای مؤثر در تطبیق با شرایط کم‌آبی است که توسط وزارت جهاد کشاورزی توصیه شده است .
۴. برداشت و ذخیره‌سازی آب‌های سطحی
احداث سیستم‌های برداشت و ذخیره‌سازی آب‌های سطحی و سیلاب‌ها می‌تواند منبع آب ارزشمندی برای دوره‌های کم‌آبی فراهم کند. این سیستم‌ها با کاهش حجم جریان آب‌های سطحی، از هدررفت آب جلوگیری کرده و امکان استفاده در زمان مورد نیاز را فراهم می‌کنند .
برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی و معاونت آب و خاک
۱. توسعه سامانه‌های نوین آبیاری
طبق آمار رسمی، از مجموع ۸ میلیون و ۵۰۹ هزار هکتار اراضی آبی کشور، تاکنون سامانه‌های نوین آبیاری در ۵ میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار اجرا شده است. از این مقدار، ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار به سیستم‌های نوین آبیاری مجهز شده‌اند . برنامه‌ریزی شده است که سالانه ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی به این سیستم‌ها مجهز شوند .
۲. تخصیص اعتبارات و حمایت‌های مالی
در سال جاری، ۵۰۰۰ میلیارد تومان برای توسعه سامانه‌های نوین آبیاری در کشور اختصاص یافته است که شامل ۲۲۵۰ میلیارد تومان برای سامانه‌های آبیاری عمومی و ۲۰۰۰ میلیارد تومان برای آبیاری زیرسطحی می‌شود .
۳. اجرای طرح‌های جامع آبخیزداری
طرح جامع «از آبخیز تا جالیز» در ۳۲ استان کشور پایه‌گذاری شده و در ۲۱ استان وارد مرحله اجرایی شده است. در این طرح، اقدامات آبخیزداری در بالادست، مرمت و نوسازی قنوات و در نهایت اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در مزارع انجام می‌شود .
۴. توسعه پژوهش و آموزش
وزارت جهاد کشاورزی بر توسعه پژوهش‌ها درباره روش‌های علمی و فنی و آموزش و ترویج آنها برای افزایش بهره‌وری آب تأکید دارد. این مرکز با ارائه مشاوره و کمک‌های فنی، آموزشی و ترویجی، گسترش بکارگیری سامانه‌های نوین آبیاری را دنبال می‌کند .
چالش‌ها و راهبردهای کلان
چالش‌های پیش رو
– کاهش مسئولیت‌پذیری اجتماعی با افزایش درآمد: مطالعات نشان می‌دهد که با افزایش درآمد کشاورزان، میزان مسئولیت‌پذیری اجتماعی آنان در قبال مصرف پایدار آب به شکل معناداری کاهش می‌یابد .
– فرسایشی بودن شبکه‌های آبرسانی: نشت و هدررفت آب در شبکه‌های انتقال و توزیع از چالش‌های مهم است .
– فقدان مدیریت یکپارچه منابع آب: تصمیمات و سیاست‌های نادرست طی چند دهه گذشته باعث تشدید بحران آب شده است .
راهبردهای کلان برای مدیریت پایدار آب
1. اصلاح حکمرانی آب: ایجاد مدیریت یکپارچه منابع آب و اتخاذ رویکردهای جامع و بین‌بخشی .
2. بازچرخانی و استفاده مجدد از آب: توسعه تصفیه خانه‌های فاضلاب و استفاده از آب‌های بازیافتی در کشاورزی .
3. افزایش آگاهی‌سازی و مشارکت مردمی: اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخشی با هدف کاهش مصرف آب .
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، مدیریت بحران آب در بخش کشاورزی نیازمند عزم ملی و مشارکت تمامی ذینفعان است. راهکارهای ارائه شده در این مقاله در دو سطح خرد (کشاورزان) و کلان (دولت) می‌تواند زمینه‌ساز عبور از شرایط بحرانی کنونی باشد. با توجه به تداوم خشکسالی‌ها، توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، اصلاح الگوی کشت و ارتقای فرهنگ صرفه‌جویی باید در اولویت برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت قرار گیرد. موفقیت در گذر از این بحران مستلزم همکاری تنگاتنگ کشاورزان، دولت و نهادهای تحقیقاتی است.
این گزارش با واکاوی راهکارهای عملی برای کشاورزان و تشریح برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی و معاونت آب و خاک، نقشه راهی برای عبور از این بحران ترسیم می‌کند؛ از توسعه سامانه‌های نوین آبیاری تا اصلاح الگوی کشت که می‌تواند تهدید خشکسالی را به فرصتی برای نوسازی کشاورزی ایران تبدیل کند.