معاونت آب و خاک تنها در میدان نبرد با کم‌آبی؛ زراعت و باغبانی همراه یا مانع؟
پایگاه خبری داوان نیوز : بحران کم‌آبی در ایران به عنوان یک چالش ساختاری، امنیت غذایی و پایداری بخش کشاورزی را تهدید می‌کند. معاونت امور آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی مدیریت منابع پایه تولید، مجموعه‌ای از سیاست‌های نوین را برای سازگاری با این بحران طراحی و اجرا کرده است.
ناظم رامتین، خبرنگار داوان نیوز: سیاست‌های معاونت امور آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی مدیریت منابع پایه تولید از جمله آب، در سه محور افزایش بهره‌وری آب، تغییر الگوی کشت و توسعه فناوریهای نوین متمرکز شده‌اند. با این حال، موفقیت این سیاست‌ها مستلزم هماهنگی با معاونت‌های تخصصی به‌ویژه زراعت و باغبانی است. این گزارش به تحلیل سیاست‌های کلیدی، میزان هم‌راهی معاونت‌های مرتبط و چالش‌های فرارو می‌پردازد .
سیاست‌های محوری معاونت آب و خاک در خروج از بحران کم‌آبی
1. توسعه سامانه‌های نوین آبیاری
– اجرای ۱۴۵ هزار هکتار سیستم آبیاری نوین در استان اصفهان به عنوان الگوی ملی و برنامه گسترش آن به سطح ۳.۱۸۲ میلیون هکتار از اراضی آبی کشور .
– راه‌اندازی ۱۱۰ پایلوت آبیاری هوشمند با قابلیت پایش لحظه‌ای رطوبت خاک و نیاز آبی گیاهان، که تا ۴۰٪ مصرف آب را کاهش می‌دهد .
2. تغییر الگوی کشت و توسعه محصولات کم‌آب‌بر
– کاهش ۵ میلیارد مترمکعبی مصرف آب بخش زراعی در سال جاری (از ۵۰ به ۴۵ میلیارد مترمکعب) از طریق ابلاغ الگوی کشت جدید با تأکید بر کاهش ۱۰٪ مصرف آب .
– ترویج کشت گلخانه‌ای با عملکرد ۶-۱۰ برابر فضای باز و کاهش ۳۰-۴۰٪ مصرف آب (مانند توسعه ۸۰۰ هکتار گلخانه در استان مرکزی) .
3. مدیریت یکپارچه منابع آب و خاک
– اجرای سالانه ۴۰۰ هزار هکتار مطالعات حفاظت از خاک (۴ برابر هدف برنامه) و تدوین ۱۶ دستورالعمل اجرایی قانون حفاظت از خاک.
– پروژه‌های آب‌خیزداری و استفاده از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری محصولات کم‌حساس مانند زراعت چوب .
4. به‌کارگیری فناوریهای هوشمند
– استفاده از سنجش از دور و هوش مصنوعی برای پایش رطوبت خاک و بهینه‌سازی توزیع آب .
– توسعه نیروگاه‌های خورشیدی (مانند پروژه ۲۰ کیلوواتی سمنان) برای کاهش فشار بر منابع انرژی و آب .
هماهنگی معاونت‌های زراعی و باغبانی: فرصت‌ها و دستاوردها
– همکاری در تغییر الگوی کشت:
معاونت زراعت با ابلاغ الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه (مانند جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر) و معاونت باغبانی با توسعه باغ‌های دیم و کشت‌های گلخانه‌ای، همسو با سیاست‌های آب و خاک عمل کرده‌اند. به‌طور مثال، صادرات ۳۰٪ محصولات گل‌وگیاهان زینتی و ۸۰٪ سبزی‌و‌صیفی گلخانه‌ای استان مرکزی نشان‌دهنده تلفیق موفق بهره‌وری آب و اقتصادی‌سازی کشاورزی است .
– کارگروه‌های تخصصی مشترک:
تشکیل ۶ کارگروه تخصصی (شامل زراعت، باغبانی، دام، آب‌وخاک، منابع طبیعی و شیلات) زیرمجموعه کمیته تغییر اقلیم وزارت جهاد، بستری برای هماهنگی بین‌بخشی ایجاد کرده است. به‌طور مثال، کارگروه باغبانی، توسعه گلخانه‌ها و کارگروه زراعت، معرفی ارقام مقاوم به خشکی را پیش می‌برد .
– حمایت‌های تشویقی:
معاونت‌های تخصصی با طراحی بسته‌های حمایتی (مانند تسهیلات ۸۰٪ دولتی برای احداث گلخانه‌ها و خرید تضمینی محصولات کم‌آب‌بر) به جذب مشارکت کشاورزان کمک کرده‌اند .
چالش‌های هماهنگی بین معاونت‌ها
1. تعارض سیاست‌های تولیدی با محدودیت‌های آبی:
– معاونت زراعت گاه مجبور به تخصیص آب به محصولات استراتژیک پرآب‌بر (مانند گندم آبی) می‌شود که با اهداف معاونت آب‌وخاک در کاهش مصرف آب در تناقض است. این مسئله در استان‌های خشک مانند اصفهان تشدید می‌شود .
2. مشکلات اجرایی در توسعه زیرساخت‌ها:
– پروژه‌های مشترک مانند گلخانه‌ها با موانع برون‌بخشی (مانند تأخیر در تأمین گاز توسط شرکت‌های دیگر) مواجه می‌شوند. نمونه آن اعتراض گلخانه‌داران استان مرکزی به عدم صدور مجوز گاز است .
3. چالش‌های فنی و نهادی:
– خرد بودن اراضی کشاورزی (ناشی از قوانین ارث) اجرای پروژه‌های نوین آبیاری را دشوار می‌کند. معاونت آب‌وخاک نیاز به تجمیع اراضی دارد، اما معاونت زراعت بر حفظ الگوی خرده‌مالکی تأکید دارد .
– ضعف در پایش یکپارچه عملکرد استان‌ها؛ به‌طور مثال، استان فارس در آبیاری نوین پیشرو است، اما برخی استان‌ها از برنامه‌ها عقب‌ترند .
4. محدودیت منابع مالی:
– کمبود اعتبارات برای پروژه‌های مشترک (مانند نیروگاه‌های خورشیدی) باعث تأخیر در اجرا می‌شود. بخش دولتی به دلیل محدودیت بودجه، وابسته به سرمایه‌گذاری خصوصی است.
به گزارش خبرنگار اخبار روزانه کشاورزی، سیاست‌های معاونت آب و خاک در مدیریت بحران کم‌آبی، با وجود دستاوردهای قابل‌توجه (مانند کاهش ۱۰٪ مصرف آب زراعی و توسعه گلخانه‌ها)، بدون هماهنگی عمیق‌تر با معاونت‌های زراعی و باغبانی به پتانسیل کامل خود نخواهد رسید. برای تحقق این هدف:
– یکپارچه‌سازی برنامه‌ها: تدوین “پیوست تغییر اقلیم” برای تمام طرح‌های کشاورزی .
– تقویت نهادهای هماهنگ‌کننده: گسترش اختیارات “کمیته حکمرانی آب” دانشگاه تهران برای رفع تعارض‌های بخشی .
– رفع موانع اجرایی: تسهیل صدور مجوزهای زیرساختی (گاز، برق) و توسعه تعاونی‌های کشاورزی برای تجمیع اراضی .
به گفته صفدر نیازی، معاون آب و خاک: «اصلی‌ترین چالش، تغییر اقلیم است و باید برای استان‌های بحرانی مانند اصفهان چاره‌اندیشی ویژه شود» . با تحقق این الزامات، می‌توان به چشم‌انداز برنامه هفتم توسعه در کاهش مصرف آب به ۶۵ میلیارد مترمکعب دست یافت.