نبرد علمی با سموم؛ چالشهای کشاورزی، نقشه راه پایدار
پایگاه خبری داوان نیوز: در گفت و گوی تخصصی خبرنگار ما با دکتر مریم نگهبان، رئیس بخش تحقیقات آفتکشهای موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور، مهمترین چالشهای ناشی از مصرف بیرویه سموم در کشاورزی ایران و راهکارهای نوین مقابله با آن، به بحث گذاشته شد. در این گفت و گو دکتر نگهبان بر تهدیدات باقیمانده سموم بر سلامت محصولات و محیطزیست تأکید کرده و از اجرای برنامه های کلان برای حذف آفتکشهای پرخطر و توسعه فناوریهای نوین سمپاشی خبر دادند. در این گفت و گو تعامل مستقیم با کشاورزان پیشرو به عنوان کلید تحقق کشاورزی پایدار معرفی شد.
مشروح این گفت گو را پی میگیریم؛
داوان نیوز: سرکار خانم دکتر نگهبان، با تشکر از حضورتان. به عنوان سؤال اول، ارزیابی شما از مهمترین چالشهای مصرف بیرویه یا نادرست آفتکشها در کشاورزی ایران چیست؟
دکتر نگهبان: مهمترین چالش را میتوان در چند محور خلاصه کرد:
* افزایش باقیمانده (Residue) سموم در محصولات کشاورزی: این موضوع هم سلامت مصرف کنندگان داخلی را تحت تأثیر قرار میدهد و هم به عنوان یک مانع غیرتعرفه ای، صادرات محصولات کشاورزی ما را با مشکل مواجه میکند.
* ضعف دانش تخصصی و آگاهی کشاورزان: بسیاری از کشاورزان با اصول مدیریت تلفیقی آفات (IPM)، دوره کارنس و دوز صحیح مصرف آشنا نیستند.
* فرسودگی تکنولوژی و ناوگان سمپاشی: استفاده از ادوات سنتی و غیردقیق منجر به پخش نامتوازن سم و آلودگی بیشتر محیطزیست میشود.
* کمبود و محدودیت دسترسی به آفتکشهای کمخطر و زیستی: سبد سموم در اختیار کشاورزان اغلب از تنوع لازم برخوردار نیست و آفتکشهای کم خطر به اندازه کافی در دسترس نیستند.
داوان نیوز: آیا موسسه تحقیقات گیاهپزشکی برای پایش و کنترل این سموم پرخطر، کارگروه یا سازوکار علمی مشخصی دارد؟
دکتر نگهبان: بله، قطعاً. یکی از مأموریتهای اصلی بخش آفتکشها، ارزیابی ریسک (Risk Assessment) آفتکشهای پرخطر است. این فرآیند توسط بخشهای تخصصی ما، شامل تحقیقات باقیمانده سموم و آفتکشهای گیاهی و فناوریهای جدید، با دقت انجام میپذیرد. در این راستا، پایش باقیمانده سموم، تعیین دوره کارنس و تعیین حد مجاز باقیمانده (MRL) برای هر محصول انجام میشود. نمونه های عینی موفقیت این برنامه، حذف سموم پرخطری مانند کلراپایریفوس، دیازینون و کلوتیانیدین از چرخه مصرف کشور است که به دلیل مخاطرات بالای زیست محیطی، تهدید سلامت انسان و صادرات حذف شده اند
داوان نیوز: الگوی استاندارد تولید و مصرف آفتکشها در ایران تا چه میزان با معیارهای بین المللی همخوانی دارد؟
دکتر نگهبان: الگوها و استانداردهای تدوین شده در موسسه، کاملاً با استانداردهای سازمانهای معتبر بین المللی همسو است. اما مشکل اصلی، شکاف اجرایی بین این استانداردها و الگوی عملی مصرف توسط کشاورزان است. برای کاهش این شکاف، اقدامات ترویجی مانند انتشار نشریات آموزشی، دستورالعمل های فنی و انتقال یافته های تحقیقاتی به سطح مزارع در حال انجام است. با این حال، نقش رسانه ها و نیز تعامل مستقیم و مستمر با کشاورزان در این زمینه حیاتی است.
داوان نیوز: داده های جدید شما درباره سموم پرخور بر چه مبنایی است و سازوکار نظارتی چگونه عمل میکند؟
دکتر نگهبان: دادههای میدانی و پایشی مربوط به مصرف، از طریق سازمان غذا و دارو و دیگر نهادهای مرتبط، به صورت محرمانه و قانونمند در اختیار ما قرار میگیرد. مسئولیت تحقیقات ارزیابی ریسک و تعیین حد مجاز این سموم بر عهده بخش آفتکش های موسسه است و این فرآیند با همکاری سازمانهای ذیربط مانند سازمان حفظ نباتات به طور دقیق تحت رصد قرار دارد.
داوان نیوز: آخرین یافته های موسسه در زمینه پدیده «مقاومت آفات به سموم» چیست؟
دکتر نگهبان: محققان ما به صورت مستمر بر روی پدیده مقاومت (Resistance) در جمعیت های آفات کلیدی مطالعه میکنند. خروجی این تحقیقات در قالب گزارشهای نهایی و نیز مقالات علمی معتبر بین المللی منتشر میشود. به عنوان یک نمونه کاربردی، تحقیقات درباره مقاومت پسیل پسته به گروه های خاصی از سموم منجر به ارائه دستورالعمل های مدیریت مقاومت و معرفی گزینه های جایگزین برای کشاورزان شده است.
داوان نیوز: در زمینه توسعه و تجاری سازی آفتکش های کم خطر و زیستی، چه اقدامات عملیاتی انجام شده است؟
دکتر نگهبان: در این زمینه دستاوردهای قابل توجهی داشته ایم. برای اولین بار در کشور، دو محصول آفتکش گیاهی (Botanical Pesticide) به ثبت رسیده است: یکی برای مدیریت جمعیت پسیل پسته و دیگری برای کنترل کنه های زیان آور در گلخانه های خیار. از سوی دیگر، با شناسایی علمی سموم پرخطر و ارائه مستندات و داده های لازم به سازمان حفظ نباتات، بستر قانونی برای حذف تدریجی آنها از سبد مصرف کشاورزی فراهم میشود.
داوان نیوز: اصلیترین چالشهای فراروی تولید و توسعه آفتکش های زیستی چیست؟
دکتر نگهبان: دو چالش عمده در این حوزه وجود دارد:
1. فرهنگسازی و پذیرش توسط کشاورزان: باور به کارایی این محصولات نیازمند آموزش و نمایش نتایج میدانی موفق است.
2. استانداردسازی فرمولاسیون و افزایش ماندگاری: بخش تحقیقات ما به طور جدی بر روی بهبود کیفیت فرمولاسیون، افزایش پایداری و طول عمر انبارداری این محصولات کار میکند.
داوان نیوز: معیارهای فنی برای حذف تدریجی یک سم پرخطر چیست؟
دکتر نگهبان: ارزیابیها در سه سطح کلیدی انجام میپذیرد:
* مخاطرات زیست محیطی: مانند پتانسیل آلوده سازی منابع آبهای سطحی و زیرزمینی و اثرات بر روی زیست بوم.
* اثرات بر موجودات غیرهدف (Non-target organisms): مانند تأثیر بر جمعیت حشرات گرده افشان (مثل زنبور عسل) و دشمنان طبیعی آفات.
* تهدیدات سلامتی: خطرات برای کاربران (کشاورزان) و نیز مصرف کنندگان نهایی. سمومی که دارای پتانسیل سرطانزایی، اختلال در غدد درونریز (Endocrine Disruptors) یا خطرات حاد باشند، در اولویت بالاتری برای حذف قرار میگیرند.
داوان نیوز: چه راهبردهایی برای ترغیب کشاورزان به استفاده از روشهای پایدار و کم خطر وجود دارد؟
دکتر نگهبان: برای ایجاد انگیزه، باید بسترهای سیاستی جامعی تدوین شود:
* سیاست های تشویقی اقتصادی: مانند اختصاص یارانه به آفتکش های کم خطر و زیستی.
* حضور فعال کارشناسان در مزارع: انتقال دانش به صورت عملی و چهره به چهره.
* ارائه سامانه های پیش آگاهی (Forecasting Systems) دقیق: برای تعیین زمان دقیق مبارزه و جلوگیری از سمپاشی های بی مورد.
* تقویت نقش بخش خصوصی: برای تأمین یک سبد متنوع و در دسترس از آفتکش های کم خطر.
داوان نیوز: چشم انداز آینده مبارزه با آفات در ایران را چگونه ترسیم میکنید؟
دکتر نگهبان: آینده از آن کشاورزی هوشمند (Smart Agriculture) و فناوریهای نوین است. استفاده از پهپادها (UAVs) برای سمپاشی لکه ای (Spot Spraying)، توسعه فرمولاسیونهای نسل جدید مانند کپسوله سازی و نانوفرمولاسیون های آفت کش های گیاهی و کم خطر برای افزایش کارایی و کاهش مصرف، و استفاده از سنجش از دور و داده های بزرگ (Big Data) برای پایش آفات، این حوزه را متحول خواهد کرد. هدف نهایی، کاهش کمّی مصرف سموم و حرکت به سمت یک نظام کشاورزی پایدار و سازگار با محیطزیست است.
داوان نیوز: به عنوان سؤال پایانی، توصیه اصلی شما به کشاورزان و تولیدکنندگان چیست؟
دکتر نگهبان: از تمامی کشاورزان، به ویژه کشاورزان پیشرو و خوشفکر درخواست میکنم که ارتباط مستقیم و زنجیروار خود را با مراکز تحقیقاتی و ایستگاههای ما حفظ کنند. این تعامل دوسویه، امکان آزمون و توسعه نوآوریهای واقعی و بومی را فراهم میسازد و ما را در مسیر دستیابی به کشاورزی پایدار و امنیت غذایی، یاری خواهد کرد.