هرباریوم مرکزی: جایگاه جهانی، همکاریهای بین المللی و نقش نهادهای پیشرو

پایگاه خبری DA1news: هرباریوم ها به عنوان گنجینه های زنده گیاهی، نقش کلیدی در حفظ تنوع زیستی، تحقیقات سیستماتیک، و توسعه علوم مرتبط با گیاهان ایفا میکنند. در ایران، هرباریوم ها با قدمتی بیش از نیم قرن، از جمله نهادهای علمی پیشرو در منطقه خاورمیانه محسوب میشوند.

به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، همزمانی روز جهانی تنوع زیستی با هشتادمین سالگرد تأسیس هرباریوم مرکزی ایران، فرصتی فراهم کرد تا مروری بر تاریخچه شکلگیری، فعالیتها، دستاوردها و مأموریتهای این نهاد علمی داشته باشیم.

هرباریوم مرکزی ایران به عنوان بخشی از شبکه گسترده مراکز تحقیقاتی کشور، در قالب هرباریوم های دانشگاهی و مؤسسات پژوهشی شکل گرفته است. قدیمیترین هرباریوم کشور متعلق به وزارت جهاد کشاورزی است که در سال ۱۳۲۳ تأسیس شد و اکنون با بیش از ۱۹۰ هزار نمونه گیاهی، بزرگترین مجموعه گیاهشناسی ایران محسوب میشود .
از دیگر مراکز شاخص میتوان به هرباریوم دانشگاه فردوسی مشهد (FUMH) اشاره کرد که در سال ۱۳۶۰ تأسیس شد و با بیش از ۶۵ هزار نمونه استاندارد، به عنوان یکی از مراکز مطرح شرق کشور شناخته میشود . همچنین هرباریوم مرکز تحقیقات اصفهان با ۲۰ هزار نمونه و هرباریوم استان کردستان با ۱۶ هزار نمونه، از جمله مراکز فعال در حفظ ذخایر ژنتیکی هستند .

وظایف اصلی هرباریوم مرکزی
۱. جمع آوری و نگهداری نمونه های گیاهی:
– ثبت نمونه های گیاهی از سراسر ایران و مناطق همجوار با روشهای استاندارد هرباریومی.
– حفظ نمونه ها در شرایط کنترل شده برای مطالعات آتی.
– نمونه های هرباریوم دانشگاه فردوسی مشهد به عنوان مرجع بین المللی ایندکس شده اند .

۲. تحقیقات سیستماتیک و تاکسونومی:
– شناسایی گونه های جدید و مطالعه روابط تکاملی گیاهان.
– مثال بارز: کشف گونه Allium Schisticola در آذربایجان غربی توسط پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی که به عنوان گونه ای جدید در مجله Phytotaxa معرفی شد .

۳. همکاریهای ملی و بین المللی:
– مشارکت در پروژه هایی مانند Gyp World تحت برنامه افق ۲۰۲۰ اتحادیه اروپا .
– تفاهمنامه با هرباریوم های معتبر جهانی مانند هرباریوم وین و لنینگراد .

۴. حفاظت از تنوع زیستی:
– ایجاد بانکهای اطلاعاتی فلور گیاهی (مانند پایگاه داده ملی پیشنهادی در مقاله دانشگاه شهرکرد) برای یکپارچه سازی داده های پراکنده .

۵. آموزش و ترویج:
– برگزاری وبینارهای آموزشی و کارگاههای تخصصی برای دانشجویان و محققان .

دستاوردهای شاخص
– کشف ۵۴ گونه جدید برای دنیا توسط هرباریوم دانشگاه فردوسی مشهد .
– ثبت جهانی هرباریوم خراسان رضوی با ۱۲٬۵۰۰ نمونه .
– تولید داروهای گیاهی مانند اولین داروی گیاهی ضد آلزایمر جهان توسط پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی .
– احداث هرباریوم تخصصی گیاهان دارویی در دانشگاه شهید بهشتی با تمرکز بر شناسنامه دار کردن گیاهان بومی و بررسی خواص ضدسرطانی .
– تجمیع داده های فلوریستیک در پایگاه داده ملی برای تبدیل ایران به دومین کشور دارای چنین ساختاری در جنوب غرب آسیا .

چالشها و چشم اندازها
– نیاز به یکپارچه سازی داده ها: پراکندگی اطلاعات در مراکز مختلف، لزوم ایجاد پایگاه داده ملی را پررنگ میکند .
– حفاظت از هرباریوم ها: حوادثی مانند تخریب دیوار باغ گیاهشناسی نوشهر نشان دهنده ضرورت توجه بیشتر به امنیت مراکز است .
– توسعه فناوری: استفاده از روشهای مولکولی و بیوتکنولوژی (مانند کشت بافت) برای بهبود تحقیقات .

به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، هرباریوم مرکزی ایران با شبکه گستردهای از مراکز دانشگاهی و پژوهشی، نه تنها در حفظ میراث گیاهی کشور نقش حیاتی ایفا کرده، بلکه با معرفی گونه های جدید و مشارکت در پروژه های جهانی، جایگاه ایران را در علوم گیاهی ارتقا داده است. با این حال، تقویت زیرساختهای دیجیتال و هماهنگی بین مراکز، کلید دستیابی به جایگاه برتر منطقهای و جهانی خواهد بود.

جایگاه هرباریوم مرکزی ایران در سطح جهانی و نهادهای مسئول
هرباریوم های ایران با پیشینه علمی غنی و مشارکت در پروژه های بین المللی، جایگاه قابل توجهی در جامعه گیاهشناسی جهان دارند. در ادامه به بررسی جایگاه جهانی و نهادهای مسئول این مراکز میپردازیم:

۱. جایگاه بین المللی هرباریوم های ایران
– ثبت در نمایه جهانی هرباریوم ها (Index Herbariorum):
هرباریوم مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران با کد IBRC در نمایه بین المللی هرباریومهای جهان ثبت شده است. این ثبت، نشان دهنده به رسمیت شناختن این مرکز به عنوان یک هرباریوم مرجع برای نگهداری نمونه های تیپ گونه های جدید گیاهی است .
– این هرباریوم با بیش از ۸٬۰۰۰ نمونه گیاهی از جنس های مهمی مانند درمنه (Artemisia) و پیاز (Allium)، کلکسیونی ارزشمند از گیاهان ایران را ارائه میدهد .

– همکاری با مراکز معتبر جهانی:
هرباریوم دانشگاه فردوسی مشهد (FUMH) با هرباریومهای وین و لنینگراد تفاهمنامه همکاری امضا کرده و در پروژه های بینالمللی مانند Gyp World (تحت برنامه افق ۲۰۲۰ اتحادیه اروپا) مشارکت دارد .
– این مرکز موفق به کشف ۵۴ گونه جدید گیاهی از جمله Allium Schisticola شده که در مجلات معتبری مانند Phytotaxa منتشر شدهاند .

– نقش ایران در گونه زایی جنس آلیوم:
ایران به عنوان یکی از مراکز اصلی گونه زایی جنس آلیوم در جهان شناخته میشود. هرباریوم های ایران در شناسایی و ثبت این گونه ها نقش کلیدی داشته اند .

– هرباریوم TARI:
هرباریوم تهران (با کد TARI) که میراث باغ گیاهشناسی آریامهر است، از قدیمی ترین هرباریوم های خاورمیانه محسوب میشود و در نمایه جهانی ثبت شده است. این مرکز با انتشار کتابهای مرجع مانند فلور ایران، جایگاه علمی ایران را تقویت کرده است .

۲. نهادهای مسئول هرباریومهای مرکزی ایران
– مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران:
مسئولیت اصلی هرباریوم مرکزی با کد IBRC بر عهده این نهاد است. این مرکز زیرمجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت میکند و نمونه های گیاهی را با رعایت استانداردهای جهانی جمع آوری و نگهداری مینماید .

– دانشگاه ها و پژوهشکدههای علمی:
– هرباریوم دانشگاه فردوسی مشهد (FUMH): زیر نظر پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی اداره میشود و بیش از ۶۵٬۰۰۰ نمونه استاندارد دارد .
– هرباریوم مرکزی دانشگاه تهران: توسط دکتر احمد قهرمان در سال ۱۳۶۳ تأسیس شد و با بیش از ۱۰۵٬۰۰۰ نمونه، یکی از معتبرترین مراکز گیاهشناسی ایران است .
– هرباریوم مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع: با کد TARI، زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی فعالیت میکند و نقش تاریخی در توسعه گیاهشناسی ایران داشته است .

– مراکز استانی:
مراکزی مانند هرباریوم گیاهان دارویی خراسان شمالی (با ۷۰۰ گونه ثبت شده) و هرباریوم استان کردستان نیز در حفظ تنوع زیستی منطقهای مشارکت دارند .

۳. دستاوردها و چالشهای کلیدی
– دستاوردها:
– ثبت جهانی چندین هرباریوم (IBRC, FUMH, TARI).
– کشف ده ها گونه جدید گیاهی و مشارکت در پروژه های بین المللی .
– توسعه پایگاه های داده فلور گیاهی برای یکپارچه سازی اطلاعات .

– چالشها:
– پراکندگی دادهها و نیاز به ایجاد پایگاه داده ملی .
– کمبود نیروهای متخصص پس از بازنشستگی گیاهشناسان پیشکسوت .

هرباریوم مرکزی ایران با نهادهایی مانند مرکز ملی ذخایر ژنتیکی، دانشگاههای برتر، و مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع مدیریت میشود. جایگاه جهانی این مراکز با ثبت در نمایه های بین المللی، کشف گونه های جدید، و همکاری با مراجع علمی جهان تقویت شده است. با این حال، نیاز به تقویت زیرساختها و آموزش نسل جدید پژوهشگران برای حفظ این جایگاه ضروری است.