کشت فراسرزمینی در جهان؛ سهم ایران 0.01 درصد
پایگاه خبری داوان نیوز: کشاورزی فراسرزمینی به‌عنوان راهکاری استراتژیک برای مدیریت بحران آب و تأمین امنیت غذایی در ایران مطرح شده است.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی (DA1news): با توجه به قرارگیری ایران در کمربند خشک جهانی (متوسط بارش ۲۴۳ میلی‌متر در مقابل میانگین جهانی ۸۳۵ میلی‌متر) و کاهش سرانه آب تجدیدپذیر از ۶۵۰۰ مترمکعب در ۱۹۶۱ به ۲۱۰۰ مترمکعب کنونی، این ‘گزارش با تحلیل مزایا، چالش‌ها و تجارب جهانی، نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در کشت فراسرزمینی می‌تواند با کاهش فشار بر منابع داخلی، بهبود پایداری سیستم غذایی ایران را به‌دنبال داشته باشد.
۱. ضرورت تحول در الگوی تأمین امنیت غذایی
ایران با چالش‌های ساختاری متعددی در تأمین امنیت غذایی مواجه است:
– محدودیت منابع آبی: ۹۲٪ آب شیرین کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، در حالی که راندمان آبیاری تنها ۳۳٪ است (۱۵٪ در برخی استان‌ها) .
– وابستگی به واردات: ۳۶.۶٪ نیاز غلات کشور از طریق واردات تأمین می‌شود و این میزان از ۲۰۰۵ تاکنون دو برابر شده است .
– تأثیر تغییرات اقلیمی: خشکسالی‌های پی در پی باعث کاهش ۴۵ٌ درصدی سطح زیر کشت گندم دیم و ۶۵٪ افت تولید آن طی دهه ۱۹۹۰ شده است .
در این شرایط، کشت فراسرزمینی (Overseas Farming) با تعریف «سرمایه‌گذاری در تولید محصولات کشاورزی در کشورهای دارای منابع آب و خاک فراوان» به‌عنوان یک راهبرد کلان در برنامه هفتم توسعه با هدف زیرکشت بردن ۲ میلیون هکتار زمین تا ۱۴۰۹ گنجانده شده است .
۲. مزایای کشت فراسرزمینی برای امنیت غذایی ایران
۲.۱. کاهش فشار بر منابع آب و خاک
– صرفه‌جویی در آب مجازی: واردات ۲۶ میلیون تن محصولات کشاورزی در ۱۴۰۲ معادل صرفه‌جویی ۱۰۰ میلیارد مترمکعبی آب بوده است. کشت فراسرزمینی محصولات آب‌بری مانند ذرت، جو و دانه‌های روغنی می‌تواند این رقم را افزایش دهد .
– جلوگیری از تخریب اکولوژیک: با انتقال کشت محصولاتی مانند گندم (که ۶۰٪ اراضی آبی ایران را اشغال می‌کند) به خارج، از فرونشست زمین و شوری خاک که هم‌اکنون ۵۰-۷۵٪ اراضی آبی را تهدید می‌کند، جلوگیری می‌شود .
۲.۲. تنوع‌بخشی به منابع تأمین غذا
– کاهش وابستگی به واردات سنتی: با تولید اختصاصی محصولات در کشورهای میزبان، نوسانات بازار جهانی و اختلال در زنجیره تأمین (ناشی از تحریم‌ها) مدیریت می‌شود .
– پایداری عرضه: بر اساس پژوهش دانشگاه آزاد اسلامی، کشت فراسرزمینی بر همه ابعاد امنیت غذایی (موجودیت، دسترسی، بهره‌برداری و پایداری) تأثیر مثبت معنی‌داری دارد .
۲.۳. رشد اقتصادی و فناوری
– کاهش هزینه‌های تولید: نیروی کار ارزان و زمین حاصلخیز در کشورهایی مانند قزاقستان و پاکستان هزینه تولید ذرت را تا ۳۰٪ کاهش می‌دهد .
– انتقال فناوری: همکاری با کشورهای پیشرفته در کشاورزی (مانند برزیل) امکان دسترسی به روش‌های نوین آبیاری و بذرهای پربازده را فراهم می‌کند .
۳. چالش‌های کلیدی در اجرای کشت فراسرزمینی
۳.۱. موانع لجستیکی و زیرساختی
– هزینه بالای نقل و انتقال: طبق اعلام معاون وزارت جهاد کشاورزی، عدم وجود ناوگان حمل‌ونقل اختصاصی و زنجیره سرد برای محصولات تولیدشده در کشورهایی مانند ونزوئلا و نیکاراگوئه، سودآوری طرح‌ها را تهدید می‌کند .
– ظرفیت محدود بنادر: تنها ۳۰ٌ درصد از ظرفیت بنادر ایران به کالاهای کشاورزی اختصاص دارد که برای واردات محصولات فراسرزمینی ناکافی است .
۳.۲. ریسک‌های سیاسی و حقوقی
– ناپایداری قوانین کشورهای میزبان: نمونه عربستان در سودان نشان می‌دهد که تغییر دولت‌ها می‌تواند منجر به فسخ قراردادهای اجاره زمین شود .
– محدودیت مالکیت اراضی: بسیاری از کشورها (مانند اندونزی) مالکیت کامل زمین را به خارجی‌ها واگذار نمی‌کنند که انگیزه سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد .
۳.۳. ملاحظات زیست‌محیطی و اجتماعی
– تخریب منابع در کشور میزبان: استفاده بی‌رویه از آب و خاک کشورهای آفریقایی توسط چین، منجر به اعتراض‌های محلی و کاهش حاصلخیزی خاک شده است .
– تعارض با منافع کشاورزان محلی: در فیلیپین، اجرای پروژه‌های کره جنوبی با مخالفت جامعه محلی به دلیل تهدید امنیت غذایی بومی مواجه شد .
۴. تجارب بین‌المللی: درس‌هایی برای ایران
| کشور | کشورهای میزبان | محصولات کلیدی | دستاوردها | چالش‌ها |
| چین | اتیوپی، سودان | ذرت، نیشکر | کاهش ۲۰٪ فشار بر منابع داخلی | اعتراضات زیست‌محیطی |
| عربستان | اوکراین، پاکستان | گندم، جو | تأمین ۴۰ٌ درصد نیاز غلات | ریسک سیاسی در سودان |
| امارات | مصر، رومانی | سبزیجات، گندم | ثبات عرضه با تمرکز بر اروپا | هزینه بالای حمل‌ونقل |
*جدول ۱: مقایسه تطبیقی تجارب کشت فراسرزمینی کشورهای پیشرو*
۵. راهکارهای اجرایی برای ایران
۵.۱. تدوین چارچوب حقوقی و حمایتی
– تصویب قانون جامع کشت فراسرزمینی با تضمین بیمه ریسک سیاسی و حمایت از مالکیت معنوی .
– ایجاد صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری با مشارکت دولت و بخش خصوصی برای پوشش ریسک‌های اولیه.
۵.۲. بهبود زیرساخت‌های لجستیکی
– توسعه کریدورهای ترانزیت اختصاصی از طریق راه‌آهن بین‌المللی (مثل مسیر ایران-قزاقستان).
– خرید یا اجاره انبارهای استراتژیک در بنادر کلیدی مانند عشق آباد (ترکمنستان) و کراچی (پاکستان).
۵.۳. اولویت‌بندی مناطق و محصولات
– کشورهای هدف: قزاقستان (ذرت)، روسیه (گندم)، اندونزی (دانه‌های روغنی) باتوجه به پایداری سیاسی و منابع طبیعی.
– محصولات استراتژیک: ذرت (واردات سالانه ۷ میلیون تن)، دانه‌های روغنی (وابستگی ۹۰٪ به واردات) .
۵.۴. جلب مشارکت بخش خصوصی
– ارائه مشوق‌های مالیاتی: معافیت ۵ ساله مالیات بر درآمد برای شرکت‌های فعال در کشت فراسرزمینی.
– تسهیل دسترسی به ارز: تأمین ارز ترجیحی توسط بانک مرکزی برای خرید نهاده‌ها در کشور میزبان .
۶. جمع‌بندی و چشم‌انداز
کشاورزی فراسرزمینی نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت راهبردی برای ایران در شرایط کنونی است. با وجود چالش‌های لجستیکی و سیاسی، تجارب جهانی ثابت کرده است که این راهبرد می‌تواند:
– تا ۳۰٪ از فشار بر منابع آبی ایران بکاهد .
– سهم واردات غلات را از ۳۶.۶٪ به زیر ۲۰ٌ درصد کاهش دهد .
– با تنوع‌بخشی به منابع تأمین غذا، پایداری سیستم غذایی را در برابر تحریم‌ها و شوک‌های اقلیمی افزایش دهد .
تحقق این چشم‌انداز مستلزم خروج از رویکردهای سنتی خودکفایی (که تاکنون ۹۲٪ منابع آب را تخلیه کرده است) و حرکت به سمت الگوی تلفیقی (تولید داخلی هوشمند + کشت فراسرزمینی) است. با عزم سیاسی و تنظیم سند راهبردی مبتنی بر تجارب جهانی، ایران می‌تواند کشت فراسرزمینی را از حاشیه به متن سیاست‌های امنیت غذایی تبدیل کند.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، موفقیت ایران در این مسیر منوط به تبدیل «تهدید آب» به «فرصت همکاری بین‌المللی» است. هم‌اکنون ۸۰ میلیون هکتار کشت فراسرزمینی در جهان فعال است و سهم ایران تنها 0.01 درصد از این ظرفیت است.