نوشیدنی محبوب شرقی؛ تاریخچه کشت چای در جهان
پایگاه خبری DA1news: براساس افسانه‌های چینی حدود 2737 سال پیش از میلاد، چای توسط امپراتور «شن نونگ» کشف شد. گفته می‌شود که یک برگ چای به‌طور اتفاقی در آب جوشیده افتاد و او پس از نوشیدن آن، از طعمش لذت برد و از آن زمان تا کنون چای به‌عنوان یک نوشیدنی محبوب و دارویی مورد توجه انسان قرار گرفت.
ایران نیز از تولیدکنندگان چای است و نوشیدن چای بخشی از فرهنگ ملت ایران است و ایرانیان این نوشیدنی را در جشن و عزا و مهمانی و زندگی روزمره می‌نوشند.
تاریخچه‌ی کشت چای در جهان و ایران موضوع نوشته‌ی حاضر است و امیدواریم در آستانه‌ی بهار و سال نو، آن را در حالی بخوانید که لیوان چای در دست دارید و از طعم و گرمای آن لذت می‌برید!
به گزارش اخبار روزانه‌ی کشاورزی، چین زادگاه چای است و کشت و مصرف آن در این کشور بیش از 5 هزار سال قدمت دارد. در دوره‌ی دودمان ژو (256- 1122) چای به‌عنوان یک نوشیدنی مقدس و دارویی در آیین‌های مذهبی استفاده می‌شد، در دوره‌ی دودمان هان (206 ق.م تا 220 میلادی) به نوشیدنی روزانه‌ی اشراف و طبقات بالای جامعه تبدیل شد و در دوره‌ی دودمان تانگ (907-618 میلادی) که می‌توان آن را عصر طلایی چای نامید، مصرف چای در سراسر چین گسترش یافت و نخستین کتاب درباره‌ی آن نوشته شد.
در دوره‌ی دودمان سونگ (1279- 960 میلادی) مراسم چای سنتی چین توسعه پیدا کرد و چای‌نوشی به یک هنر تبدیل شد. در دوره‌ی دودمان مینگ (1644- 1368 میلادی) روش دم کردن چای تغییر کرد و به‌جای دم کردن برگ‌های فشرده‌ی چای، دم کردن برگ‌های خشک آن مرسوم شد که تا امروز نیز متداول است. در دوره‌ی دودمان چینگ (1912-1644 میلادی) چای یکی از کالاهای مهم صادراتی چین شد و تجارت آن با اروپا رونق گرفت.
در قرن 17 میلادی تاجران پرتغالی و هلندی چای را به اروپا معرفی کردند و بعدها انگلیسی‌ها برای شکست انحصار چین در کشت چای، کشت آن را در هند و سریلانکا گسترش دادند.
امروزه چین همچنان بزرگترین تولیدکننده‌ی چای جهان است و انواع مختلف چای سبز، چای سیا، چای اولانگ، چای سفید، چای زرد و چای تیره (تخمیری) در این کشور تولید می‌شود.
چای در فرهنگ چینی نقش مهمی دارد، فقط یک نوشیدنی نیست و بخشی از زندگی و سنت‌های مردم این کشور را تشکیل می‌دهد. یکی از مهم‌ترین آیین‌های مربوط به چای در چین، «کونگ‌فو چا» است که نوعی روش سنتی و هنری برای دم کردن چای (خصوصاً انواع اولانگ و پوئر) است. «مراسم چای عروسی» از سنت‌های ازدواج در چین است که عروس و داماد در مقابل والدین خود زانو می‌زنند و به نشانه‌ی احترام برای آنها چای سرو می‌کنند. چای در معابد بودایی و کنفسیوسی نیز نقش مهمی دارد و راهبان چینی برای آرام کردن ذهن خود و افزایش تمرکز در مدیتیشن چای می‌نوشند.
در چین اولین چیزی که به مهمان تعارف می‌کنند، چای است. این گیاه در هنر، ادبیات و شعر چین نقش مهمی دارد و نقاشی‌های و خوشنویسی‌های سنتی چین معمولاً مراسم چای را نشان می‌دهند. چای همچنین در طب سنتی چین به‌عنوان یک داروی طبیعی شناخته می‌شود که به تعادل «یین» و «یانگ» کمک می‌کند. در طب سنتی این کشور از چای سبز برای سم‌زدایی، از چای اولانگ برای بهبود گوارش و از چای پوئر برای کاهش کلسترول استفاده می‌شود.
چای در هند
هند امروزه یکی از بزرگترین تولیدکنندگان چای در جهان است، اما کشت و مصرف چای تا قرن نوزدهم چندان در این کشور رایج نبوده است. پیش از آنکه بریتانیا کشت تجاری چای را در هند آغاز کند، بومیان مناطق شمال شرقی هند (به‌ویژه آسام) از برگ‌های چای که به‌طور خودرو در جنگل‌ها یافت می‌شد، برای اهداف دارویی و نوشیدن استفاده می‌کردند. گفته می‌شود برخی قبایل محلی برگ‌های چای را می‌جوشاندند و در آشپزی از آن استفاده می‌کردند. برخی منابع اشاره کرده‌اند که ممکن است راهبان بودایی هندی که برای تحصیل به چین می‌رفتند، چای را به هند آورده باشند.
در اوائل قرن نوزدهم میلادی بریتانیا برای شکست انحصار چین در تولید چای، به دنبال راه‌هایی برای کشت چای در مستعمرات خود بود. در 1823 یک افسر اسکاتلندی چای وحشی منطقه‌ی آسام را کشف کرد، در 1834 در بریتانیا کمیته‌ی چای تشکیل شد، در 1839 اولین باغ‌های تجاری چای در آسام ایجاد شد و از 1850 به بعد بریتانیایی‌ها کشت چای را در مناطق دیگر هند مانند دارجیلینگ و نیلگری گسترش دادند.
آسام اولین و بزرگترین تولیدکننده‌ی چای در چین است که به دلیل داشتن چای قوی و پررنگ مشهور است. منطقه‌ی دارجیلینگ در هیمالیا چای معروف دارجیلینگ را تولید می‌کند و منطقه‌ی جنوبی نیلگری چای‌های ملایم و خوش‌عطر تولید می‌کند.
مردم هند همچنین چای را با شیر، شکر و ادویه‌هایی مانند زنجبیل و شکر ترکیب کرده‌اند و چای ماسالا امروزه به یکی از نوشیدنی‌های محبوب هند و جهان تبدیل شده است. چای سفید، چای سبز، چای کواه و چای تولسی از چای‌های مشهوری است که در هند تولید می‌شود. در برخی مناطق هند چای در مراسم آیینی و مذهبی نقش دارد. راهبان و زائران چای تولسی و کواه را به دلیل خواص دارویی و آرام‌بخش آن می‌نوشند.
چای همچنین در طب سنتی هند، یک درمان سنتی است و هندیان معتقدند که نوشیدن آن برای مشکلات گوارشی، سرماخوردگی و حتی بیماری‌های مزمن مفید است.
پس از پایان استعمار بریتانیا چای که در ابتدا توسط بیگانگان به شکل تجاری در هند کشت می‌شد، به بخشی از هویت ملی هند تبدیل شد و هندیان آن را به سبک خود تغییر دادند و نوشیدنی‌ای مانند چای ماسالا را خلق کردند که به نماد فرهنگی هند تبدیل شده است. چای آسام و چای دارجیلینگ امروزه در سطح جهانی شناخته‌شده هستند.
تاریخچه‌ی چای در ایران
چای‌خانه‌های امروزی در گذشته قهوه‌خانه بودند و تا دوران صفوی، نوشیدن قهوه در ایران رواج داشت و در مراسم مذهبی و عزاداری‌ها نیز سرو می‌شد. اما امروزه قهوه از زندگی روزمره‌ی آحاد جامعه حذف شده و چای یکه‌تازی می‌کند!
چای نخستین بار در قرن شانزدهم میلادی و همزمان با حکومت صفوی ازطریق هند و چین وارد ایران شد و در میان درباریان و اشراف محبوبیت پیدا کرد و به نوشیدنی طبقات متمول جامعه تبدیل شد.
در قرن نوزدهم و همزمان با دوره‌ی قاجاریه، مصرف چای به‌تدریج در جامعه‌ی ایرانی گسترش یافت و همزمان با کشت تجاری چای در هند و سریلانکا، ایران نیز به مصرف‌کننده‌ی چای این کشورها تبدیل شد.
در دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار کشت چای برای نخستین بار به‌طور رسمی در شهرستان لاهیجان استان گیلان آغاز شد. یک استاد فرانسوی به نام ژاکوشینکف نخستین دانه‌های چای را به ایران وارد کرد و به کشت آن در شمال کشور کمک کرد. دولت قاجار با تشویق کشاورزان و اختصاص زمین‌های دولتی به کشت چای، این صنعت را در گیلان توسعه داد و به‌مرور چای در استان مازندران و گلستان امروزی نیز کشت شد.
در اوائل قرن 20 میلادی نخستین کارخانه‌های تولید انبوه چای ایرانی تأسیس شد و در دوره‌ی پهلوی، صنعت چای به یکی از صنایع اصلی کشور تبدیل شد و ایران نیز یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان چای جهان شد.
چای یکی از محبوب‌ترین نوشیدنی‌های ایرانیان است و در مراسم اجتماعی، خانوادگی و رسمی مصرف می‌شود.
امروزه شهرستان لاهیجان به‌عنوان مهد تولید چای ایران شناخته می‌شود، اما این گیاه در استان‌های مازندران (تنکابن، نوشهر، چالوس)، گلستان (علی‌آباد کتول و گرگان) و به‌صورت محدود در استان اردبیل (مشکین‌شهر) تولید می‌شود.
چای ایرانی با طعم ملایم و دلپذیر و عطر خوشایند طبیعی خود از دیگر چای‌های تولیدشده در جهان متمایز می‌شود. یکی از بهترین انواع چای ایران، چای سرگل است که از برگ‌های جوان و تازه‌ی گیاه چای به دست می‌آید و عطر و طعمی عالی دارد. چای شکسته و چای قلم نیز دیگر انواع چای تولیدشده در ایران هستند.
چای ایرانی به کشورهای خاورمیانه (عراق، افغانستان، ترکیه و سوریه) صادر می‌شود. این چای همچنین در کشورهای آسیای مرکزی مانند آذربایجان، قزاقستان و تاجیکستان محبوبیت دارد. چای ایران به آلمان و در بعضی موارد به آمریکا و کانادا نیز صادر می‌شود.
تاریخچه‌ی چای در ترکیه
چای نخستین بار در دوران امپراتوری عثمانی (قرن 19-15 میلادی) ازطریق روابط تجاری با هند، چین و ایران به کشور عثمانی (ترکیه‌ی امروزی) وارد شد. در قرن نوزده فقط نخبگان و درباریان چای می‌نوشیدند و هنوز قهوه نوشیدنی آحاد مردم بود. پس از فروپاشی حکومت عثمانی در اوائل قرن بیستم، دولت به دنبال گزینه‌ی جایگزینی برای قهوه بود که ارزان‌تر باشد.
در سال 1924 اولین تلاش‌های رسمی برای کشت چای در ترکیه آغاز شد و این گیاه در سواحل دریای سیاه کاشته شد. در دهه‌های 1930 و 1940 کشت چای به کمک متخصصات کشاورزی در مناطق شمال شرقی ترکیه به‌خصوص ریزه، ترابزون و آرتوین گسترش یافت.
همزمان با جنگ جهانی دوم به دلیل افزایش قیمت قهوه و مشکلات واردات آن، مصرف چای در ترکیه بیشتر شد و دولت ترکیه تبلیغات خود را برای معرفی چای به‌عنوان نوشیدنی ملی آغاز کرد و چای خیلی زود جایگزین قهوه شد و مردم عادت کردند روزانه چند لیوان چای بنوشند.
ترکیه امروزه از بزرگترین مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان چای جهان است. چای ترکی معمولاً با سماور دم شده و در استکان‌‌های کمرباریک سور می‌شود. چای در ترکیه چیزی فراتر از یک نوشیدنی صرف است و به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی اجتماعی، مهمان‌نوازی و هویت فرهنگی این کشور تبدیل شده است. چای ترکیه به کشورهای آذربایجان، روسیه، کشورهای خاورمیانه و آلمان صادر می‌شود.
کشت چای در کشورهای دیگر
ژاپن، تایوان، ویتنام، سریلانکا، مالزی، کنیا، اندونزی، تایلند، آفریقای جنوبی و ارمنستان نیز در مقیاس‌های کوچک‌تر چای تولید می‌کنند. چای سیلان در کشور سریلانکا از محبوب‌ترین انواع چای در جهان است که به دلیل طعم و عطر خود مشهور شده است. چای اوولونگ در تایوان، چای سبز ژاپنی (سانچا و ماچا)، چای روئبوس بدون کافئین در آفریقای جنوبی، چای سیاه و سبز مالزی، چای تایلندی، چای اندونزی و چای ویتنامی از انواع چای‌هایی است که در این کشورها تولید می‌شود.