نیشکر؛ از شیرینی تا برده‌داری برای تولید بیشتر!/ مروری بر تاریخچه‌ی کشت نیشکر در جهان
پایگاه DA1newes: بشر اولیه با چشیدن شیرینی میوه‌ها به مرور زمان به مزه‌ی شیرین علاقه‌مند شد و این علاقه قرن‌ها بعد زمینه‌ساز استخراج شکر از گیاه نیشکر شد تا بشر بتواند همیشه شیرینی را نزد خود نگه دارد! کشت نیشکر از قدیمی‌ترین فعالیت‌های کشاورزی انسان است. کهن‌‌ترین شواهد کشت نیشکر در جهان به 5 هزار سال پیش باز می‌گردد. این گیاه بومی مناطق گرمسیری شرق آسیا و جنوب اقیانوس آرام، به‌ویژه هند و اندونزی است. در این نوشته مروری داریم بر تاریخچه‌ی کشت این گیاه در جهان.
به گزارش اخبار روزانه‌ی کشاورزی، برخی منابع تاریخی و گیاه‌شناسی، هند و مناطق اطراف آن را خاستگاه اولیه‌ی نیشکر می‌دانند. در هند باستان به شکر «شَرکارا» می‌گفتند که ریشه‌ی واژه‌ی شکر در زبان‌های گوناگون، ازجمله فارسی و انگلیسی است.
هند‌های نخستین مردمی بودند که توانستند شیره‌ی نیشکر را استخراج کنند و آن را به‌صورت جامد درآورند و دانش تبدیل نیشکر به بلور شکر را توسعه دهند. این دانش در زمان امپراتوری «مائوریا» و «گپتا» توسعه یافت و از آنجا به ایران و سایر نقاط آسیا منتقل شد.
کشت نیشکر در قاره‌ی آسیا
نیشکر ازطریق مسیرهای تجاری زمینی و دریایی، احتمالاً از جنوب هند یا جنوب شرقی آسیا، به چین رسید. شکر در زمان سلسله‌‌ی «تانگ» (قرن هفتم تا دهم میلادی) در چین کالای مهمی به حساب می‌آمد. چینی‌ها برای پالایش شکر و استفاده از آن در داروسازی و آشپزی، روش‌های خاصی را توسعه دادند.
جنوب شرقی آسیا نیز به دلیل اقلیم گرمسیری و بارندگی مناسب از زیستگاه‌های طبعی نیشکر بوده است. مردم بومی از گونه‌های وحشی نیشکر برای تولید نوشیدنی‌های سنتی و استفاده‌های دارویی بهره می‌بردند. شکر در قرون وسطی در بسیاری از نقاط آسیا به‌عنوان کالایی لوکس و باارزش شناخته می‌شد.
در دوران استعمار، با ورود پرتغال‌ها، هلندی‌ها و انگلیسی‌ها نیشکر به محصولی تجاری تبدیل شد و مزارع بزرگ نیشکر در جاوه (اندونزی) و فیلیپین برای صادرات به اروپا و چین گسترش یافت.
دانش کشت نیشکر ازطریق جاده‌ی ابریشم به آسیای مرکزی (ازبکستان و ترکمنستان امروزی) منتقل شد.
کشت نیشکر در ایران
تاریخچه‌ی کشت نیشکر در ایران روایتی دیرین دارد که از دوران باستان آغاز شده و به دوران معاصر می‌رسد. نیشکر احتمالاً در دوران هخامنشی (550-330 ق.م) از هند به ایران وارد شده است. منابع یونانی ازجمله هرودت به استخراج عسل از گیاهان در ایران اشاره دارند که احتمالاً منظور آنها نیشکر است.
کشت نیشکر در دوره‌ی ساسانی (قرن 3 تا 7 میلادی) در مناطق گرم و مرطوبی مانند خوزستان رواج یافت و ایرانیان در این دوران با تصفیه‌ی شکر و تهیه‌ی شکر جامد آشنا شدند. واژه‌ی شکر از فارسی میانه وارد زبان عربی شد و از آنجا به زبان‌های دیگر گسترش یافت.
در قرون میانه (دوران اسلامی) علوم کشاورزی و صنایع غذاایی توسعه‌ی بیشتری یافت و کشت نیکشر در خوزستان، فارس، نواحی جنوبی ایران و سیستان امروزی گسترش یافت. در این دوران در مناطق مختلف خوزستان پالایشگاه‌های شکر (ملاس‌گیری) راه‌اندازی شد و شکر از ایران به سایر کشورهای اسلامی صادر شد.
در دوران عباسی و سلجوقی ایران در زمره‌ی تولیدکنندگان و صادرکنندگان شکر در منطقه بود. کشت نیشکر در دوران صفویه و قاجاریه در خوزستان ادامه داشت، اما با رکود فناوری و محدودیت‌های ابی تولید آن محدودتر شد. در دوره‌ی صفوی با توسعه‌ی تجارت خارجی، شکر وارداتی از هند به ایران رسید و به رقیب شکر ایرانی تبدیل شد. در دوران قاجار شکر تصفیه‌شده از روسیه و هند به ایران صادر می‌شد و درنتیجه به مرور کشت نیشکر در ایران به مصارف محلی و سنتی محدود شد.
در دوران پهلوی در دهه‌ی 30 و 40 شمسی، دولت ایران پروژه‌های توسعه‌ی کشاورزی و صنعتی را در جنوب کشور آغاز کرد. پروژه‌ی نیشکر هفت‌تپه در دهه‌ی 40 در نزدیکی شوش راه‌اندازی شد که شامل کشت نیشکر، کارخانه‌ی تصفیه و تولید شکر سفید بود. در دوران پس از انقلاب اسلامی، در دهه‌ی 1370 طرح توسعه‌ی نیشکر و صنایع جانبی در خوزستان آغاز به کار کرد. در این طرح بیش از 100 هزار هکتار زمین در جنوب خوزستان به کشت نیشکر اختصاص یافت و 7 شرکت نیشکری دیگر دیگر تأسیس شد.
امروزه پروژه‌های نیشکر در ایران با چالش‌هایی مانند کم‌آبی، شوری خاک، آلودگی آب و انتقادات زیست‌محیطی مواجه است.
نیشکر در قاره‌ی اروپا
کشت نیشکر در اروپا برخلاف آسیا و آفریقا پیشینه‌ای طبیعی ندارد، زیرا اقلیم این قاره اغلب برای رشد نیشکر مناسب نیست. بااین‌حال نیشکر و شکر به‌عنوان کالایی ارزشمند نقش بسیار مهمی در تاریخ اقتصادی و حتی سیاسی اروپا ایفا کرده‌اند.
شکر در دوران جنگ‌های صلیبی (قرون 11 تا 13 میلادی) به اروپا وارد شد و به‌عنوان یک دارو و چاشنی گران‌قیمت به دربارهای اروپا راه یافت. در قرون وسطی شکر ازطریق بندرهای مدیترانه‌ای مانند ونیز از شرق به اروپا منتقل می‌شد و به دلیل قیمت بالا، فقط اشراف و ثروتمندان توانایی استفاده از آن را داشتند.
مسلمانان در دوران خلافت اسلامی روش‌های کشت نیشکر را به جزایری مانند قبرس، سیسیل و مایورکا منتقل کردند و این مناطق به دلیل اقلیم گرم و منابع آبی، به نخستین مراکز کشت نیشکر در اروپا تبدیل شدند.
در دوران استعمار پرتقالی‌ها و اسپانیایی‌ها نیشکر را به جزایر آتلانتیک و سپس به قاره‌ی آمریکا وارد کردند و تولید انبوه نیشکر از اروپا به مستعمرات منتقل شد. شکر حاصل از مزراع نیشکر در برزیل، کوبا، جامائیکا و هند غربی، به اروپا صادر می‌شد. گسترش نیشکر در مستعمرات با استفاده از بردگان آفریقایی همراه بود و سود حاصل از تجارت شکر، در انباشت سرمایه در اروپا و رشد سرمایه‌داری نقش مهمی ایفا کرد. در قرن 18میلادی انگلیس، فرانسه و هلند مهم‌ترین تولیدکنندگان شکر در مستعمرات بودند.
در قرن 19 با تحقیقات علمی توسط یک شیمی‌دان آلمانی به نام «مارگریت» مشخص شد که چغندر قند نیز مانند نیشکر حاوی مقدار زیادی ساکارز است. ناپلئون بناپارت با تحریم شکر وارداتی در زمان جنگ با بریتانیا، تولید شکر از چغندر قند را ترویج کرد و از آن پس چغندر قند به محصول اصلی تولید شکر در اروپا تبدیل شد.
امروزه نیشکر درمناطقی از اروپا کشت می‌شود که اقلیمی گرم و استوایی دارند؛ مانند جزیره‌ی مادریا در پرتغال، جزیره‌ی رئونیون (مستعمره‌ی فرانسه در اقیانوس هند) و جزایر قناری (متعلق به اسپانیا). بااین‌حال اروپا همچنان از واردکنندگان اصلی شکر نیشکری خام یا تصفیه‌شده از کشورهای گرمسیری است.
نیشکر در قاره‌ی آمریکا
کشت نیشکر در قاره‌ی آمریکا از مهم‌ترین فصل‌های تاریخ اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی جهان است. این محصول نه‌تنها ساختار اقتصادی مستعمرات اروپایی را شکل داد، بلکه پیامدهای عمیقی برای مردمان بومی و بردگان آفریقایی به همراه داشت.
نخستین مزارع نیشکر در قرن 15 و 16 میلادی در جزایر آنتیل، کوبا، جمهوری دومنیکن و برزیل ایجاد شد و در قرن 16 و 17 برزیل به قطب جهانی تولید نیشکر تبدیل شد.
در ابتدا پرتغالی‌ها برای کشت نیشکر از نیروی کار بومی استفاده می‌کردند، ولی به دلیل نرخ بالای مرگ‌ومیر این کارگران، بردگان آفریقایی را به کار در مزارع نیشکر واداشتند. بنابراین میلیون‌های برده از آفریقا به برزیل منتقل شدند و نیشکر به ستون اصلی اقتصاد این مستعمره تبدیل شد.
از قرن 17 تا 19 فرانسه، هلند و انگلستان کشت نیشکر را در جامائیکا، هائیتی، کوبا، باربادوس، ترینیداد و مارتینیک توسعه دادند و این مناطق به همراه برزیل به «امپراتوری‌های شکر» تبدیل شدند. مزارع نیکشر کارائیب از سخت‌ترین و خشونت‌بارترین نظام‌های برده‌داری در تاریخ برخوردار بودند و بردگان پس از چند سال کار طاقت‌فرسا جان خود را از دست می‌دادند.
در پایان قرن 18 بردگان در مستعمره‌ی فرانسه ینی سن‌دومینیک (هائیتی امروزی) شورش کردند که به انقلابی در این کشور منجر شد و دوران برده‌داری به پایان رسید.
نیشکر در ایالات متحده‌ی آمریکا
در اوائل قرن نوزدهم کشت نیشکر در لوئیزیانا آغاز شد و استفاده از نیروی کار بردگان نیز تا زمان جنگ داخلی در دهه‌ی 1860 رواج داشت. در قرن نوزده هاوایی به مرکز مهمی براش کشت نیشکر تحت سلطه‌ی سرمایه‌گذاران آمریکایی تبدیل شد.
کشت نیشکر در قاره‌ی آفریقا
هرچند این قاره از نظر تاریخی و جغرافیایی نقطه‌ی انتقال برده برای کار در مزارع نیشکر در قاره‌ی آمریکا بود، اما خود این قاره نیز یکی از نخستین مناطق کشت نیشکر در جهان است.
نیشکر در دوران باستان ازطریق تجارت و مهاجرت از هند به هآفریقا منتقل شد. مورخان معتقدند در مصر باستان شکر به‌عنوان ماده‌ای دارویی و خوراکی شناخته می‌شد.
در دوران اسلامی در سده‌های 7 تا 10 میلادی کشت نیشکر و دانش تصفیه‌ی شکر از ایران و شام به مصر، مراکش، تونس و اندلس منتقل شد و مسلمانان با استفاده از سیستم‌های پیشرفته‌ی آبیاری مانند قنات، کشت نیشکر را در شمال آفریقا رونق دادند.
در قرون وسطی تجار عرب و مسلمان در امتداد ساحل شرقی آفریقا در شهرهای بندری مانند زنگبار و مومباسا نیشکر می‌کاشتند. در قرن 17 و 18 میلادی فرانسوی‌ها و هلندی‌ها با استفاده از نیروی کار بردگان آفریقایی و کارگران هندی، کشت نیشکر را در جزیره‌ی موریس و رئونیون در اقیانوس هند گسترش دادند.
در دوران مدرن پس از استقلال کشورهای آفریقایی، کشت نیشکر به‌عنوان یک محصول صنعتی در این قاره ادامه یافت. امروزه مصر، سودان، اتیوپی، موریس، سوایزلند، موزامبیک، تانزانیا و کنیا مهم‌ترین تولیدکنندگان نیشکر در قاره‌ی آفریقا هستند.
کشت نیشکر در اقیانوسیه
قاره‌ی اقیانوسیه نیز به‌ویژه از قرن 18 میلادی به این‌سو، در کشت نیشکر ایفای نقش کرده است و برخی از کشورهای این قاره به‌خصوص استرالیا و فیجی از تولیدکنندگان مهم نیشکر و شکر هستند.
کشت صنعتی نیشکر در دهه‌ی 1860 میلادی در ایالت کوئینزلند استرالیا آغاز شد. مهاجران جزایر اقیانوس آرام (به‌ویژه فیجی، جزایر سلیمان و وانواتو) به‌عنوان نیروی کار اجباری در مزارع نیشکر به کار گرفته شدند.
کشت نیشکر در فیجی نیز در قرن 19 توسط بریتانیا توسعه یافت و استعمارگران بریتانیایی هزاران کارگر قراردادی هندی را به این کشورد کردند.
امروزه استرالیا از بزرگ‌ترین صادرکنندگان شکر جهان است و شکر این کشور بیشتر به کشورهای آسیایی صادر می‌شود.