تاریخچه‌ی قهوه در جهان؛ تلخ دوست‌داشتنی!
پایگاه DA1news: طبق یک افسانه‌ی مشهور، چوپانی اتیوپیایی به نام کالدی متوجه شد که بزهایش بعد از خوردن میوه‌های قرمز یک بوته‌ی خاص پرانرژی می‌شوند و این‌گونه بود که تاریخچه‌ی قهوه به‌عنوان یک نوشیدنی انرژی‌زا در جهان آغاز شد. کالدی وقتی متوجه خاصیت این میوه‌ها شد، مشاهداتش را با یک راهب در میان گذاشت و از آن پس راهبان برای بیدار ماندن در هنگام عبادت از این میوه استفاده کردند.
اما این دانه‌ی سرخ که بنابر شواهد تاریخی و گیاه‌شناسی در قرن 9 میلادی در اتیوپی کشف شده بود، از قرن 15 میلادی تا کنون سفر دورودرازی را در جهان آغاز کرده و قهوه به نوشیدنی محبوب مردم بسیاری از کشورها تبدیل شده است. نوشته‌ی حاضر درباره‌ی تاریخچه‌ی این گیاه نکات جالبی دارد و در کنار حضور این دانه در سراسر جهان، به ورود قهوه به ایران و محبوبیت آن در کشورمان نیز می‌پردازد.
به گزارش اخبار روزانه‌ی کشاورزی، قهوه نخستین بار به‌صورت خودرو در ارتفاعات طبیعی کشور اتیوپی رشد کرد و قبایل محلی دانه‌های آن را می‌جویدند یا آن را با چربی‌های حیوانی مخلوط می‌کردند تا انرژی بیشتری بگیرند. با گذشت زمان درخت قهوه‌ی عربیکا در این منطقه اهلی شد، اما مصرف میوه‌ی آن بیشتر جنبه‌ی مذهبی و سنتی داشت و راهبان برای بیداری در عبادت‌های شبانه آن را مصرف می‌کردند.
گسترش کشت قهوه در قاره‌ی آفریقا
نخستین بار در قرن 15 میلادی قهوه ازطریق بازرگانان به یمن منتقل شد، اما در خود آفریقا، به‌ویژه در مناطق کوهستانی اتیوپی، همچنان به‌صورت محلی کشت می‌شد. در دوران استعمارِ اروپایی‌ها، قدرت‌هایی مانند بریتانیا کشت قهوه را در شرق و مرکز آفریقا توسعه دادند. آنها کشت تجاری قهوه را در اواخر قرن 19 در کنیا آغاز کردند. مناطق نایروبی و نیری مناسب‌ترین اقلیم را برای پرورش قهوه داشتند.
قهوه‌ی روبوستا که به‌صورت بومی در جنگل‌های غربی اوگاندا رشد می‌کرد نیز در دوران استعمار به‌طور گسترده‌تری کشت شد. فرانسوی‌ها و بلژیکی‌ها هم کشت قهوه‌ی عربیکا را در رواندا و بروندی توسعه دادند.
در این دوره اغلب کشاورزان آفریقایی مجبور بودند بدون دریافت سود مناسب، برای قدرت‌های استعماری قهوه تولید کنند.
اما پس از استقلال کشورهای آفریقایی دولت‌ها تلاش کردند کنترل تولید قهوه را به کشاورزان محلی بازگردانند. با تأسیس تعاونی‌های محلی، فروش مستقیم و صادرات توسط خود کشاورزان انجام شد و سود حاصل از آن نیز برای آنان بیشتر شد.
امروزه آفریقا یکی از مهم‌ترین مناطق تولید قهوه در جهان است. در اتیوپی قهوه‌ی عربیکا و ارگانیک، در کنیا عربیکا با اسیدیته‌ی روشن و طعم توت، در اوگاندا قهوه‌ی روبوستا و در رواندا و بروندی قهره‌های تخصصی و شیرین تولید می‌شود. بسیاری از برندهای جهانی قهوه، دانه‌های خاص آفریقایی را از کشاورزان خریداری می‌کنند.
قهوه در فرهنگی امروزی مردم اتیوپی بسیار مهم است و مراسم سنتی دم کردن قهوه از بخش‌های اصلی مهمانی‌ها و مناسبت‌ها در این کشور است. به‌جز کشورهایی که نام آنها در بالا ذکر شد، در تانزانیا، مالاوی، ساحل عاج، غنا، توگو، نیجریه، گینه، لیریا، سرالئون، کنگو، کامرون، آنگولا، جمهوری آفریقای مرکزی، زامبیا، زیمبابوه، موزامبیک و سوازیلند نیز قهوه تولید می‌شود.
ورود قهوه به برزیل و تاریخچه‌ی کشت آن
در اوائل قرن 18 میلادی، کشت گسترده‌ی قهوه بیشتر به یمن، هند و مناطق مستعمره‌ی هلند و فرانسه در آسیا و کارائیب محدود بود. اما پرتغالی‌ها که حاکم مستعمره‌ی برزیل بودند، قهوه را به این کشور آوردند تا در تجارت جهانی این میوه سهمی داشته باشند. در سال 1727 دولت پرتغال مردی به نام فرانسیسکو دی ملو پالتا را به‌ظاهر برای حل یک اختلاف مرزی به گویان مستعمره‌ی فرانسه فرستاد، اما مأموریت اصلی او قاچاق دانه‌های قهوه از این مستعمره به برزیل بود.
او در ابتدا دانه‌های قهوه را در منطقه‌ای به نام پارای شمالی کاشت و کاشت قهوه به‌تدریج در ریودوژانیرو، سائوپائولو و میناس گرایس نیز آغاز شد. شرایط آب‌وهوایی مناسب و زمین‌های وسیع، سبب شد که بزریل به‌سرعت به ابرقدرت تولید قهوه در جهان تبدیل شود.
این کشور از قرن نوزدهم بزرگ‌ترین تولیدکنندهی قهوه‌ی جهان بوده و همچنان این مقام را حفظ کرده است. از دهه‌ی 1830 به این سو، قهوه 70 تا 80 درصد صادرات برزیل را تشکیل می‌دهد. درآمد حاصل از تجارت قهوه سبب توسعه‌ی بانک‌ها، ساخت راه‌آهن و بهبود زیرساخت‌ها در ایالت‌های جنوبی این کشور شد و طبقه‌ی سرمایه‌دار و زمین‌دار جدیدی در این کشور به وجود آمد که به «بارون‌های قهوه» شهرت داشتند و در اقتصاد و سیاست برزیل نقش مهمی پیدا کردند.
اما این رشد اقتصادی، تا سال 1888 که برده‌داری لغو شد، صدها هزار برده‌ی آفریقایی را در شرایط غیرانسانی و سختی قرار داد. پس از پایان برده‌داری دولت برزیل نیروی کار را ازطریق مهاجرت تشویقی یا اجباری از اروپا تأمین کرد.
قهوه بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی روزمره و مناسبات اجتماعی مردم برزیل است و زمان خوردن قهوه به‌عنوان زمانی برای استراحت و گفت‌وگو شناخته می‌شود. قهوه در روستاها و شهرهای کوچک برزیل همراه شیرینی‌های محلی مانند پائو دِ کیجو (نان پنیر برزیلی) مصرف می‌شود.
ورود قهوه به گواتمالا
مبلغان مذهبی نخستین بار در قرن 18 میلادی قهوه را به گواتمالا وارد کردند که در ابتدا به‌عنوان گیاهی زینتی در صومعه‌ها کشت می‌شد، اما از اواسط قرن 19 میلادی به‌صورت گسترده و تجاری در این کشور کاشته شد. در دوران استعمار اسپانیا دولت گواتمالا زمین‌های زیادی را به کشت قهوه اختصاص داد و این گیاه خیلی زود به مهم‌ترین محصول صادراتی این کشور تبدیل شد.
مناطقی مانند آنتیگوآ، هوی‌هوی‌تنانگو و آتیتلان از معروف‌ترین مناطق قهوه‌خیز گواتمالا هستند. قهوه‌های گوتمالایی طعم‌های معتدل، میوه‌ای و شکلاتی دارند.
مناطق قهوه‌خیز آمریکای مرکزی و جنوبی
در آمریکای مرکزی علاوه‌بر گواتمالا، قهوه در کشورهای السالوادور، هندوراس، نیکاراگوئه، کاستاریکا و پاناما نیز تولید می‌شود. قهوه‌ی تولیدشده در این کشورها به دلیل داشتن ارتفاعات بالا و خاک آتشفشانی، کیفیت بالایی دارد و عمدتاً قهوه‌ی عربیکا است.
در آمریکای جنوبی نیز علاوه‌بر برزیل در کشورهای کلمبیا، پرو، اموادور، بولیوی، ونزوئلا، گویان و سورینام نیز قهوه تولید می‌شود.
داستان قهوه در ایالات متحده‌ی آمریکا
قهوه را مهاجران اروپایی در قرن 17 و 18 به مستعمره‌های آمریکای شمالی بردند. در آن زمان چای نوشیدنی اصلی مردم آمریکا بود و قهوه محبوبیت چندانی نداشت. انقلابیون آمریکایی در سال 1773 در اعتراض به مالیات‌های بریتانیا، محموله‌های چای انگلیسی را به دریا ریختند و از آن پس نوشیدن قهوه به‌عنوان یک نوشیدنی میهن‌پرستانه در این کشور رایج شد.
در قرن 19 میلادی و همزمان با جنگ‌های داخلی آمریکا، قهوه به نوشیدنی روزانه‌ی سربازان تبدیل شد و ارتش دانه‌های خام قهوه را به سربازان می‌داد تا خودشان آن را تفت دهند و دم کنند.
در قرن بیستم شرکت‌هایی مانند مکس‌وِل هاوس و فولگرز، به تولید قهوه‌ی بسته‌بندی شده و آماده روی آوردند و در زمان جنگ جهانی اول و دوم قهوه‌ی فوری نوشیدنی محبوب سربازان آمریکایی بود.
اما از دهه‌ی 1970 به این سو، موج علاقه به قهوه‌ی تازه‌دم و اسپرسو در آمریکا شکل گرفت و انقلاب کافی‌شاپ‌ها آغاز شد. با تأسیس شرکت استارباکس در سال 1971 در سیاتل، فرهنگ قهوهنوشی آمریکایی در سراسر جهان گسترش یافت.
امروزه آمریکا یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان قهوه در دنیاست و مردم آمریکا به‌طور متوسط روزانه 3 فنجان قهوه می‌نوشند.
تاریخچه‌ی قهوه در قاره‌ی آسیا
قهوه در قرون وسطی ابتدا از شبه‌جزیره‌ی عربستان (یمن) به قاره‌ی آسیا راه پیدا کرد. دانه‌های قهوه از بندر موکا در یمن با کشتی به بنادر هند، ایران، عثمانی و جنوب شرق آسیا صادر می‌شد. راهبان صوفی یمنی برای بیداری در مراسم دعای شبانه قهوه می‌نوشیدند و نقش مهمی در گسترش قهوه در جهان اسلام و کل قاره‌ی آسیا داشتند. قهوه در قرن 17 میلادی ازطریق یمن به هند، ایران، اندونزی و عثمانی رسید.
قهوه در ایران
قهوه در دوران صفویه ازطریق یمن، مکه و عثمانی به ایران وارد شد و در ابتدا در شهرهای مذهبی مانند مشهد، اصفهان، تبریز و قزوین رواج یافت. در ابتدا قهوه‌خانه‌ها برای پذیرایی زائران، بازرگانان و علما به وجود آمدن، اما بعدها به مکان‌های عمومی برای گفت‌وگو، شعرخوانی، نقالی و سرگرمی تبدیل شدند.
ارامنه‌ی جلفا در اصفهان پس از کوچ اجباری در دوران شاه عباس اول، به‌سرعت به قدرتمندترین گروه‌های بازرگانی ایران تبدیل شدند. آنها شبکه‌ی بین‌المللی تجارتی را در اختیار داشتند که شامل عثمانی، هندوستان، اروپا و دریای سرخ می‌شد. ارامنه ازطریق بنادر جنوب ایران مانند بندرعباس و بصره، و همچنین از راه‌های زمینی از عثمانی و شام قهوه را به ایران وارد می‌کردند.
ارامنه علاوه‌بر نقش مهمی که در واردات قهوه به ایران داشتند، نمایندگانی نیز در مراکش، فرانسه و ایتالیا داشتند و طبق اسناد تاریخی، ارامنه‌ی جلفا نخستین کسانی بودند که قهوه را به اروپای شرقی نیز صادر کردند.
قهوه‌خانه‌ها در دوران صفوی در شهرهایی مانند اصفهان، تبریز، شیراز و قزوین گسترش پیدا کردند و به محل گردهمایی مردم از اقشار مختلف جامعه تبدیل شدند. نقالی و شاهنامه‌خوانی و اجرای موسیقی سنتی از برنامه‌های رایج در قهوه‌خانه‌ها بود و گاهی اوقات هم مناظره‌های فلسفی و دینی در قهوه‌خانه‌ها برگزار می‌شد.
در دوره‌ی قاجار، قهوه به‌مرور جای خود را به چای داد؛ چون چای از قهوه ارزان‌تر بود و تهیه‌ی آن برای دولت ساده‌تر بود.
در دهه‌های اخیر با گسترش فرهنگ جهانی قهوه، مصرف آن دوباره در ایران افزایش یافته است و کافی‌شاپ‌های زیادی در شهرهای بزرگ به وجود آمده‌اند. ایرانیان امروزه مشتری قهوه‌ی ترک، اسپرسو و قهوه‌های فوری هستند، اما چای هنوز محبوب‌ترین نوشیدنی گرم در میان عموم مردم ایران است.
اما سرو قهوه در مراسم عزاداری و ختم در ایران رسمی دیرینه است. قهوه از دیرباز به‌عنوان یک نوشیدنی گرم و انرژی‌زا نمادی از همدلی و احترام به خانواده‌های داغ‌دیده بود. در مراسم عزاداری محرم نیز قهوه به‌صورت سنتی تهیه شده و بین حاضران توزیع می‌شد.
امروزه در مراسم مذهبی بیشتر قهوه‌ی ترک سرو می‌شود. قهوه‌ی نذری یزد که در ماه‌های محرم و صفر در تکیه‌ها سرو می‌شود، معمولاً قهوه‌ی ترک یا عربیکاست که همراه هل، دارچین، میخک و گاهی زنجبیل دم می‌شود و با شکر یا خرما ترکیب می‌شود تا طعمی شیرین و مقوی پیدا کند. قهوه در مراسم عزاداری نشانه‌ی احترام و ارادت به امام حسین (ع) است و نوشیدن آن با ذکر و دعا همراه است.
قهوه چگونه به قاره‌ی اروپا رفت
اروپاییان ازطریق تجارت با امپراتوری عثمانی و بازدید از قاهره و استانبول با قهوه آشنا شدند. ونیز ایتالیا از اولین شهرهای اروپایی بود که در قرن 16 قهوه به آن وارد شد. تاجران ونیزی که از شرق کالاهایی را به اروپا می‌آوردند، قهوه را به این شهر وارد کردند. قهوه در ابتدا کالایی گران و دارویحسوب می‌شد و اپزشکان و شراف از آن استفاده می‌کردند. در قرن 17 میلادی قهوه به انگلستان، فرانسه، آلمان، هلند و اتریش نیز وارد شد. در ابتدا برخی از مسیحیان قهوه را نوشیدنی مسلمانان می‌دانستند و آن را حرام یا شیطانی تلقی می‌کردند. اما پاپ کلمنت هفتم پس از نوشیدن قهوه این حرام بودن را ملغی کرد.
کافی‌شاپ‌های اروپایی در قرن 17 و 18 در لندن، پاریس و وین به مرکز تجمع نویسندگان، فیلسوفان، رروشنفکران و تاجران تبدیل شدند و در اروپا آنها را مدرسه‌های بی‌دیوار می‌نامیدند. در دوران استعمار کشورهایی مانند هلند، فرانسه، اسپانیا و پرتغال دانه‌های قهوه را به مستعمرات خود در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین بردند و این کار سبب شد اروپا کنترل تجارت قهوه‌ی دنیا را به دست بگیرد.
امروزه کشورهای فنلاند، نروژ، ایسلند، دانمارک، هلند، سوئد، سوئیس، بلژیک، لوگزامبورگ و اتریش بیشترین مصرف سرانه‌ی قهوه را در قاره‌ی اروپا دارند.
قهوه چگونه به اقیانوسیه راه یافت
در قرن 19 میلادی مهاجران اروپایی قهوه را با خود به استرالیا بردند که درابتدا به‌عنوان محصولی زراعی موفق نبود. اما در سال‌های اخیر (قرن 21) قهوه در مناطقی از کوئینزلند و نیوساوت‌ولز رشد کرده است؛ با این حال استرالیا بیشتر مصرف‌کننده‌ی قهوه است تا تولیدکنندهی آن.
در اوائل قرن 20 میلادی قهوه به‌عنوان یک محصول کشاورزی احتمالاً از کشور جامائیکا به گینه‌ی نو راه یافت. شرایط اقلیمی کوهستانی این منطقه برای رشد قهوه مناسب بود. قهوه در برخی دیگر از جزایر اقیانوسیه مانند فیجی، وانواتوا، ساموآ و تونگا نیز به‌صورت محدود کشت می‌شود.
امروزه قهوهنوشی در استرالیا بخشی از سبک زندگی روزمره است و قهوه‌ی بیرون‌بر بسیار رایج است.