توسعه سامانه‌های نوین آبیاری؛ شکاف بین نیاز و واقعیت
پایگاه خبری داوان نیوز: معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی مأموریت توسعه آبیاری نوین، رویکرد دوگانه افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف آب را در دستور کار دارد.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی( DA1news): ایران با میانگین بارش سالانه کمتر از ۲۵۰ میلی‌متر در زمره کشورهای مواجه با تنش آبی شدید طبقه‌بندی می‌شود. بر اساس گزارش‌ها، بیش از ۹۰% منابع آب تجدیدپذیر کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، در حالی که راندمان آبیاری تا دهه ۱۳۹۰ تنها حدود ۳۰% بود. این شرایط، توسعه سامانه‌های نوین آبیاری را از اولویت‌های استراتژیک کشور قرار داده است.
استراتژی‌های ملی و اهداف کلان
معاونت آب و خاک با تکیه بر برنامه‌های توسعه‌ای، چهار راهبرد اصلی را پیگیری می‌کند:
1. تجهیز اراضی به سامانه‌های نوین: هدفگذاری تجهیز سالانه ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی به سیستم‌های آبیاری تحت فشار (قطره‌ای و بارانی)
2. تغییر الگوی کشت: جایگزینی کشت‌های پرآب‌بر با محصولات کم‌نیاز و توسعه کشت گلخانه‌ای
3. بهبود مدیریت شبکه: لوله‌گذاری کانال‌های انتقال آب، نوسازی قنوات و کاهش تبخیر از مزارع
4. تحدید سطح زیرکشت: توقف توسعه اراضی آبی جدید و تمرکز بر افزایش تولید در زمین‌های موجود .
تخصیص منابع مالی: شکاف بین نیاز و واقعیت
– اعتبارات اختصاص یافته:
– ۵٬۰۰۰ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۴ برای توسعه آبیاری نوین در سطح کشور
– ۴٬۵۰۰ میلیارد تومان اعتبار سالانه حوزه آب و خاک از محل بودجه عمومی
– نیازهای مالی برنامه هفتم:
– ۱۴۰-۱۵۰ همت (۱۴۰٬۰۰۰ – ۱۵۰٬۰۰۰ میلیارد تومان) به صورت سالانه برای اجرای طرح‌های آب و خاک
– تخصیص فعلی تنها ۳۰% از حداقل نیازها را پوشش می‌دهد .
مقایسه اعتبارات مورد نیاز و تخصیص یافته در برنامه هفتم توسعه
| عنوان طرح | اعتبار مورد نیاز سالانه (همت) | اعتبار تخصیص یافته (همت) | نسبت پوشش (%) |
| سامانه‌های نوین آبیاری | ۳۵ | ۰.۵ | ۱.۴ |
| شبکه‌های آبی و زهکشی | ۲۸ | ۰.۳ | ۱.۱ |
| مرمت قنوات | ۱۵ | ۰.۲ | ۱.۳ |
| سایر طرح‌های آب و خاک | ۶۲ | ۳.۵ | ۵.۶ |
عملکرد تجهیز اراضی: دستاوردها و کاستی‌ها
– دستاوردهای کمی:
– تجهیز ۳.۲ میلیون هکتار از اراضی کشور به سیستم‌های نوین آبیاری طی دو دهه گذشته
– افزایش راندمان آبیاری از ۲۹.۷% در دهه ۱۳۷۰ به ۴۳.۸% در دهه ۱۳۹۰
– چالش‌های کیفی:
– افزایش سطح زیرکشت غیرمجاز: در برخی مناطق، صرفه‌جویی آب ناشی از آبیاری نوین به توسعه اراضی جدید منجر شده است
– پروژه‌های راکد: شبکه ۳۰٬۰۰۰ هکتاری فکه در ایلام و طرح ۴۵٬۰۰۰ هکتاری سیستان به دلیل عدم تأمین آب، غیرفعال مانده‌اند .
نمونه استانی: قزوین به عنوان الگوی تمرکز منطقه‌ای
استان قزوین به دلیل موقعیت حوضهآبریز حساس و ظرفیت بالای کشاورزی، در برنامه‌های معاونت آب و خاک اولویت ویژه دارد:
– تخصیص اعتبار مضاعف: وعده اختصاص سهم بیشتری از ۵٬۰۰۰ میلیارد تومان اعتبار ملی
– راهبردهای اجرایی:
– توسعه گلخانه‌ها و کشت نشایی
– نوسازی قنوات و لوله‌گذاری مزارع
– اهداف کمی: تجهیز سالانه ۱۰٬۰۰۰ هکتار از اراضی استان به سیستم‌های نوین .
نقدها و چالش‌های اساسی
1. شکاف بودجه‌ای: اعتبارات فعلی تنها ۳% نیازهای برنامه هفتم را پوشش می‌دهد
2. ضعف مدیریت یکپارچه: ناهماهنگی بین وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو در تأمین آب پروژه‌ها (نمونه: سیستان با ۸۵۰ میلیون دلار هزینه بدون آب)
3. عدم توجه به ملاحظات زیست‌محیطی: مصرف ۸۰% آب تجدیدپذیر کشور در کشاورزی، حقابه محیط زیست را نادیده گرفته است
4. اثربخشی محدود در سطح حوضهآبریز: صرفه‌جویی در مزرعه به دلیل افزایش برداشت از چاه‌ها، تغییری در بیلان آب زیرزمینی ایجاد نکرده است .
چشم‌انداز و توصیه‌های راهبردی
– تغییر پارادایم:
– عبور از “توسعه سخت‌افزاری” به “مدیریت نرم‌افزاری منابع”
– اولویت‌دهی به ریاضت آبی ۱۰ ساله با تخصیص آب به ترتیب: شرب، تعادلبخشی و محیط زیست
– اصلاح ساختار مالی:
– جذب فاینانس بین‌المللی و مشارکت بخش خصوصی
– تخصیص ۳۰% از عوارض آب به پروژه‌های بهره‌وری
– ارتقای حکمرانی آب:
– ایجاد سامانه پایش هوشمند مصارف آب کشاورزی
– اجرای پایلوت‌های مشارکتی در استان‌های بحرانی (قم و مشهد) .
میان دوگانگی‌های توسعه‌ای
معاونت آب و خاک در افزایش راندمان مزرعه‌ای موفق عمل کرده است، اما این موفقیت در سطح حوضه‌های آبریز به دلیل فقدان مدیریت جامع منابع آب خنثی شده است. تحقق اهداف برنامه هفتم (کاهش مصرف آب کشاورزی به ۶۵ میلیارد مترمکعب) نیازمند تحول در سه حوزه است: تأمین مالی پایدار، انسجام بخشی نهادی و تغییر الگوی رفتاری بهره‌برداران. قزوین به عنوان آزمایشگاه این تحول می‌تواند الگویی برای عبور از بحران باشد، مشروط بر آن‌که درس‌های پروژه‌های ناموفق (سیستان و ایلام) در برنامه‌ریزی‌ها لحاظ شود .
هشدار کارشناسان: “تداوم وضع موجود نه تنها امنیت غذایی را تأمین نمی‌کند، بلکه بقای محیط‌زیست را نیز به مخاطره می‌اندازد. ضرورت دارد کشاورزی از نگاه معیشتی به امنیت غذایی ارتقا یابد” .