دانه‌های روغنی؛ نقش راهبردی پنج استان کلیدی
پایگاه خبری داوان نیوز: بر اساس آخرین برنامه‌ریزی‌های وزارت جهاد کشاورزی، استانهای خوزستان، گلستان، فارس، آذربایجان غربی و خراسان رضوی به عنوان قطبهای اصلی تولید دانه‌های روغنی ایران شناخته میشوند. این محصولات به دلیل نقش بنیادینی که در تأمین روغن خوراکی و امنیت غذایی کشور ایفا می‌کنند، از جایگاه بسیار استراتژیکی برخوردارند.
افشین بهرامی، گزارشگر داوان نیوز؛ دانه‌های روغنی به عنوان یکی از محصولات اساسی در تأمین سلامت غذایی و استقلال اقتصادی کشورها شناخته میشوند. در ایران که با چالش‌های متعددی از جمله محدودیت منابع آبی و وابستگی شدید به واردات روبروست، توسعه کشت این محصولات از اولویت بالایی برخوردار است. این گزارش به بررسی استانهای پیشرو در تولید دانه‌های روغنی و تحلیل اهمیت این محصولات در تحقق امنیت غذایی پایدار می‌پردازد.
استانهای برتر تولیدکننده دانه‌های روغنی در ایران
بر اساس «الگوی کشت محصولات زراعی» مصوب وزارت جهاد کشاورزی برای سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱، پنج استان به عنوان اولویت‌دارترین مناطق برای تولید دانه‌های روغنی شناسایی شده‌اند .
جدول زیر برترین استانهای تولیدکننده دانه‌های روغنی و میزان تولید پیش‌بینی شده (هزار تن) را نشان می‌دهد:
| رتبه | نام استان |
| ۱ | خوزستان | ۱۶۱ |
| ۲ | گلستان | ۱۳۴ |
| ۳ | فارس | ۶۴ |
| ۴ | آذربایجان غربی | ۵۶ |
| ۵ | خراسان رضوی | ۳۵ |
این استان‌ها به دلیل برخورداری از اقلیم مناسب، زمینه‌های مساعد کشاورزی و توجه به سیاست‌های تشویقی دولت، در صدر برنامه‌ریزی‌های توسعه کشت دانه‌های روغنی قرار دارند. جالب توجه است که استان گلستان در یک گزارش دیگر با سهم ۴۲ درصدی از کل تولید دانه‌های روغنی کشور، جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است .
اهمیت راهبردی دانه‌های روغنی در امنیت غذایی
۱. وابستگی شدید به واردات و ضرورت خوداتکایی
بر اساس آمارهای رسمی، حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد از نیاز کشور به دانه‌های روغنی و روغن خام از طریق واردات تأمین می‌شود . این وابستگی سالانه حدود ۴ میلیارد دلار ارز از کشور خارج می‌کند و امنیت غذایی ایران را در برابر نوسانات بازار جهانی و تحولات سیاسی بین‌المللی آسیب‌پذیر کرده است . کاهش این وابستگی از طریق افزایش تولید داخلی، یک ضرورت راهبردی برای کشور محسوب می‌شود.
۲. نقش کلیدی در سبد غذایی خانوار
روغن‌های نباتی ضریب مصرف بالایی در سبد غذایی خانوارهای ایرانی دارند و به عنوان یکی از نیازهای اساسی جامعه در حوزه غذایی شناخته میشوند . دانه‌های روغنی علاوه بر تأمین روغن خوراکی، به عنوان منبع غذایی برای دام و طیور نیز کاربرد دارند؛ به طوری که پس از فرآیند روغن‌کشی، باقیمانده دانه‌ها (کنجاله) به عنوان خوراک دام مورد استفاده قرار می‌گیرد . این ویژگی، ارزش افزوده و اهمیت این محصولات را در زنجیره تأمین غذا دوچندان می‌کند.
۳. سازگاری با شرایط کم‌آبی و توسعه پایدار
بسیاری از دانه‌های روغنی مانند کلزا و گلرنگ به دلیل نیاز آبی کم و مقاومت در برابر تنش‌های محیطی، گزینه‌های مناسبی برای کشت در شرایط سخت اقلیمی ایران هستند . به عنوان مثال، کلزا که به عنوان یک محصول استراتژیک در ایران شناخته می‌شود، علاوه بر نیاز آبی پایین، در تناوب با غلات قرار گرفته و به سلامت خاک کمک می‌کند . این ویژگی‌ها، کشت دانه‌های روغنی را به یک راهکار مؤثر در مدیریت منابع آب و خاک تبدیل کرده است.
گونه‌های مهم دانه‌های روغنی در ایران
۱. کلزا
کلزا به عنوان یکی از مهمترین دانه‌های روغنی در ایران شناخته می‌شود که کشت آن از اواخر دهه ۷۰ توسعه یافته است . این محصول به دلیل مقاومت به سرما، نیاز آبی کم و کیفیت مطلوب روغن، به ویژه در استان‌هایی مانند خراسان جنوبی، گلستان و خوزستان کشت می‌شود .
۲. آفتابگردان
آفتابگردان در دو نوع روغنی و آجیلی کشت می‌شود که انواع روغنی آن دارای ۴۳ تا ۴۹ درصد روغن است . این محصول در شرایط آبی و دیم قابلیت کشت دارد و استانهای گلستان، مازندران، آذربایجان شرقی و کردستان از مناطق عمده تولید آن به شمار می‌روند .
۳. سویا
سویا که در سال ۱۳۴۲ به ایران وارد شد، دارای ۲۴-۱۸ درصد روغن و ۳۷-۳۲ درصد پروتئین است . کنجاله باقیمانده از روغن‌کشی سویا با ۴۴-۴۳ درصد پروتئین، منبع ارزشمندی برای تغذیه دام محسوب می‌شود.
۴. سایر دانه‌های روغنی
گلرنگ، کنجد و کاملینا از دیگر دانه‌های روغنی هستند که به دلیل مقاومت در برابر خشکی و شوری خاک، به ویژه در مناطق کم‌آبی مانند خراسان جنوبی در حال توسعه هستند .
راهکارهای توسعه تولید دانه‌های روغنی
۱. اجرای الگوی کشت و ارائه مشوق‌ها
وزارت جهاد کشاورزی برای تشویق کشاورزان به رعایت الگوی کشت، مشوق‌ها و تسهیلات تولید در نظر گرفته و قیمت آب‌بهای کشاورزانی که الگوی کشت را رعایت کنند کاهش می‌یابد . همچنین خريد تضميني دانه‌های روغنی توسط دولت، انگیزه‌ای برای کشاورزان ایجاد کرده است .
۲. انتقال کشت محصولات آب‌بر به گلخانه
یکی از برنامه‌های کلان وزارت جهاد کشاورزی، انتقال کشت سبزی و صیفی به فضای گلخانه است تا اراضی برای کاشت کالاهای اساسی از جمله دانه‌های روغنی آزاد شود .
۳. اولویت‌بندی راهبردها
بر اساس مطالعه‌ای در مناطق روستایی سیستان، اولویت‌های اصلی برای توسعه کشت دانه‌های روغنی به ترتیب عبارتند از: افزایش قیمت تضمینی، ارائه تسهیلات کم‌بهره بانکی و اختصاص یارانه برای خرید ماشین‌آلات کشاورزی .
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، تولید دانه‌های روغنی در ایران با تمرکز بر استانهای خوزستان، گلستان، فارس، آذربایجان غربی و خراسان رضوی از اهمیت راهبردی برخوردار است. با وجود وابستگی حدود ۹۰ درصدی به واردات، پتانسیل بالای اقلیمی و تنوع گونه‌ای در ایران این امکان را فراهم می‌کند که با مدیریت صحیح منابع، توسعه کشت محصولات کم‌آب‌بر مانند کلزا و اجرای الگوی کشت بهینه، گام‌های بلندی در جهت کاهش وابستگی و تحقق امنیت غذایی برداشته شود. دستیابی به این هدف، علاوه بر صرفه‌جویی ارزی کلان، امنیت غذایی کشور را در بلندمدت تضمین خواهد کرد.