تأمین کود فسفاته؛ از چالش خودکفایی تا تهدید امنیت غذایی
پایگاه خبری داوان نیوز: کودهای فسفاته به عنوان یکی از نهاده‌های کلیدی در بخش کشاورزی، نقش حیاتی در تضمین امنیت غذایی ایران ایفا می‌کنند. این گزارش به تحلیل وضعیت تامین کود فسفاته در ایران، نقش وزارت جهاد کشاورزی و سایر نهادهای مسئول، و پیامدهای احتمالی عدم تامین به موقع این نهاده استراتژیک می‌پردازد. با بررسی منابع مختلف، این تحلیل نشان می‌دهد که اگرچه ایران در سال‌های اخیر گام‌های بلندی به سمت خودکفایی در تولید کود فسفاته برداشته، اما همچنان چالش‌هایی در زمینه تامین پایدار این کود وجود دارد که نیازمند مدیریت هوشمند و برنامه‌ریزی دقیق است.
به گزارش ناظم رامتین، خبرنگار داوان نیوز؛ فسفر یکی از سه عنصر اصلی مورد نیاز گیاهان در کنار نیتروژن و پتاسیم است که نقش تعیین‌کننده‌ای در فرآیندهای حیاتی گیاه از جمله توسعه ریشه، فتوسنتز، گلدهی و تشکیل میوه دارد. کمبود این عنصر در خاک می‌تواند به کاهش محسوس عملکرد محصولات کشاورزی و افت کیفیت محصولات منجر شود. در ایران، با توجه به رشد جمعیت و ضرورت تامین امنیت غذایی، تامین پایدار کودهای فسفاته به یک اولویت استراتژیک تبدیل شده است. این گزارش با نگاهی تحلیلی به بررسی وضعیت کنونی، نقش نهادهای مسئول و چالش‌های پیش رو در تامین این نهاده اساسی می‌پردازد.
وضعیت فعلی تامین کود فسفاته در ایران
وابستگی تاریخی به واردات
تا سال‌های اخیر، ایران وابستگی کامل به واردات کودهای فسفاته داشت. به گفته حمید رسولی، مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی کشاورزی و مجری طرح خودکفایی کودهای کشاورزی، “تا سال‌های اخیر تامین کودهای فسفاته و پتاس به طور کامل از منابع خارجی انجام می‌گردید.” این وابستی، کشور را در معرض نوسانات قیمت جهانی و بحران‌های بین‌المللی قرار می‌داد.
برنامه‌های خودکفایی و تولید داخلی
خوشبختانه در سال‌های اخیر، برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای خودکفایی در تولید کودهای فسفاته طراحی و اجرا شده است. بر اساس گزارش‌ها، ۳۰ پروژه تولید انواع کودهای فسفات، پتاس و سایر کودها تعریف و تصویب شده که ظرفیت اسمی آنها تولید بیش از ۳ میلیون تن انواع کود کشاورزی است. از این تعداد، بیش از ۲۰ پروژه به بهره‌برداری رسیده‌اند که از مهمترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مجتمع تولید کود شیمیایی پتروسرخس ایرانیان با تولید ۵۰۰ هزار تن کود فسفات
مجتمع خور و بیابانک تولیدکننده کود کلراید پتاسیم
پتروشیمی ارومیه تولیدکننده کود سولفات پتاسیم
مجتمع فسفات کارون تولیدکننده کودهای فسفات
شرکت کیمیاداران کویر یزد تولیدکننده کود سوپرفسفات تریپل
آمارهای تولید و توزیع
بر اساس آمارهای منتشر شده، ایران در حال حاضر قادر است بخش عمده‌ای از نیاز داخلی به کودهای فسفاته را تامین کند. به عنوان مثال، ۳۰ هزار تن از کودهای فسفاته (سوپرفسفات ساده) مورد نیاز کشور ۱۰۰ درصد از منابع داخلی تامین می‌شود. همچنین، تنها کودی که منشاء وارداتی دارد کود سوپرفسفات تریپل است که حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار تن مورد نیاز است که برنامه‌ریزی شده با فرمول جدید جایگزین شود.
جدول ۱: پروژه‌های اصلی تولید کود فسفاته در ایران
| نام پروژه | محل اجرا | ظرفیت تولید (تن در سال) | انواع محصولات |
| مجتمع پتروسرخس ایرانیان | سرخس، خراسان رضوی | ۵۰۰,۰۰۰ | سوپرفسفات تریپل، دی کلسیم فسفات، دی آمونیوم فسفات |
| شرکت کیمیاداران کویر یزد | یزد | نامشخص | سوپرفسفات تریپل |
| مجتمع فسفات کارون | نامشخص | نامشخص | کودهای فسفاته |
| توسعه معادن فسفات | چرام | نامشخص | خاک فسفات |
نقش وزارت جهاد کشاورزی و نهادهای مسئول
وزارت جهاد کشاورزی
وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی بخش کشاورزی، نقش کلیدی در برنامه‌ریزی، نظارت و هماهنگی تامین نهاده‌های کشاورزی از جمله کودهای فسفاته دارد. وظایف این وزارتخانه در این حوزه شامل موارد زیر است:
برآورد نیاز سالانه کشور به کودهای فسفاته بر اساس الگوی کشت و سطح زیرکشت محصولات مختلف
تعیین سهمیه کودی برای استان‌ها و شهرستان‌های مختلف
نظارت بر توزیع عادلانه و به موقع کود از طریق شرکت خدمات حمایتی کشاورزی
پایش کیفیت کودهای تولیدی و وارداتی از طریق موسسه تحقیقات خاک و آب
تصویب فرمول‌های جدید کودی متناسب با شرایط خاک ایران
شرکت خدمات حمایتی کشاورزی
این شرکت که به عنوان بزرگترین زنجیره تامین و توزیع نهاده‌های کشاورزی در ایران شناخته می‌شود، مسئولیت اجرایی تامین و توزیع کودهای فسفاته را بر عهده دارد. وظایف این شرکت شامل موارد زیر است:
خرید کودهای تولید داخلی از پتروشیمی‌ها و تولیدکنندگان داخلی
واردات کودهای مورد نیاز در صورت عدم تکافوی تولید داخلی
توزیع مویرگی کود از طریق شبکه گسترده ۳۵۰۰ کارگزار فعال در سراسر کشور
اجرای سیستم حواله الکترونیکی برای شفاف‌سازی توزیع و جلوگیری از انحراف کود
وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت نفت
این دو وزارتخانه نیز نقش مهمی در تامین مواد اولیه و تولید کودهای فسفاته ایفا می‌کنند. وزارت صنعت، معدن و تجارت مسئول توسعه معادن خاک فسفات (مانند معادن آسفُردی و چادرملو) و وزارت نفت مسئول تامین خوراک واحدهای پتروشیمی تولیدکننده کود است.
چالش‌های پیش روی تامین کود فسفاته
محدودیت منابع معدنی
یکی از چالش‌های اصلی در مسیر خودکفایی کامل، محدودیت منابع معدنی فسفات در کشور است. به گفته احمد طمراسی، مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی کشاورزی، “در زمینه کودهای فسفاته با توجه به محدودیت منابع معدنی موجود در کشور، فرمول کودی جدیدی امسال تهیه شد که پس از تایید موسسه تحقیقات خاک و آب و معاونت بهبود تولیدات گیاهی، کار تولید انبوه آن در مرحله آغاز است.”
مشکلات تامین مواد اولیه
با وجود برنامه‌ریزی‌های انجام شده، تامین مواد اولیه تولید کودهای فسفاته هنوز با چالش مواجه است. پیش از این، خاک فسفات مورد نیاز از سوریه تامین می‌شد که به دلیل مشکلات سیاسی و اقتصادی، این منبع با نوساناتی همراه بوده است. هرچند مسئولان اعلام کرده‌اند که کشورهای جایگزین برای واردات پیش‌بینی شده‌اند.
مسائل مالی و ارزی
تامین ارز مورد نیاز برای واردات مواد اولیه نیز از دیگر چالش‌های پیش رو است. علیرضا مهاجر، معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور زراعی، اشاره کرده که “با دستور وزیر جهاد کشاورزی، به زودی مشکلات تامین ارز واردات مواد اولیه این صنعت حل می‌شود.” این نشان‌دهنده حساسیت موضوع و اهمیت آن در سیاست‌گذاری‌های کلان است.
پیامدهای عدم تامین به موقع کود فسفاته
کاهش عملکرد محصولات کشاورزی
کمبود کود فسفاته می‌تواند به کاهش محسوس عملکرد محصولات استراتژیک از جمله غلات، حبوبات، سبزیجات و درختان میوه منجر شود. با توجه به اینکه فسفر نقش کلیدی در رشد ریشه، گلدهی و تشکیل میوه دارد، کمبود آن می‌تواند خسارت قابل توجهی به بخش کشاورزی وارد کند.
تهدید امنیت غذایی
کاهش تولید محصولات کشاورزی نهایتاً امنیت غذایی کشور را با مخاطره مواجه خواهد کرد. با توجه به رشد جمعیت و افزایش فشار بر منابع غذایی، هرگونه اختلال در تامین نهاده‌های اساسی مانند کود می‌تواند به افزایش قیمت مواد غذایی و کاهش دسترسی به منابع غذایی منجر شود.
افزایش هزینه‌های تولید و کاهش درآمد کشاورزان
کمبود کود فسفاته و افزایش قیمت آن در صورت نیاز به واردات، هزینه‌های تولید برای کشاورزان را افزایش داده و سودآوری آنها را کاهش خواهد داد. این امر می‌تواند به کاهش انگیزه کشاورزان برای تولید و حتی رها کردن زمین‌های کشاورزی بینجامد.
گسترش قاچاق و بازار سیاه
کمبود کود فسفاته می‌تواند قاچاق این نهاده و شکل‌گیری بازار سیاه را تشدید کند. این پدیده نه تنها به بی‌ثباتی بازار می‌انجامد، بلکه باعث توزیع غیرعادلانه کود و کاهش دسترسی کشاورزان خرده‌پا به این نهاده ضروری خواهد شد.
راهکارها و پیشنهادات
۱. توسعه فناوری و بهره‌وری در تولید
سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید تولید کودهای فسفاته می‌تواند به افزایش راندمان تولید و کاهش وابستگی به منابع معدنی محدود کمک کند. همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان و استفاده از ظرفیت‌های داخلی در این زمینه ضروری است.
۲. تنوع‌بخشی به منابع واردات مواد اولیه
تنوع‌بخشی به کشورهای تامین کننده خاک فسفات می‌تواند خطر اختلالات در زنجیره تامین را کاهش دهد. همچنین انعقاد قراردادهای بلندمدت با تامین کنندگان مطمئن می‌تواند به ثبات قیمت و تامین پایدار کمک کند.
۳. بهینه‌سازی مصرف و مدیریت تقاضا
آموزش کشاورزان در زمینه مصرف بهینه کودهای فسفاته و توسعه کودهای با راندمان بالا می‌تواند به کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری کمک کند. همچنین اجرای دقیق سیستم حواله الکترونیکی می‌تواند از انحراف کود و سوءمدیریت در توزیع جلوگیری کند.
۴. سرمایه‌گذاری در اکتشاف و توسعه معادن
افزایش سرمایه‌گذاری در اکتشاف و توسعه معادن فسفات داخلی می‌تواند وابستگی به واردات مواد اولیه را کاهش دهد. این امر ایجاب می کند همکاری بین بخش‌های دولتی و خصوصی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی است.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی«داوان نیوز»، تامین پایدار کودهای فسفاته برای کشاورزی ایران یک ضرورت استراتژیک است که مستقیما با امنیت غذایی کشور در ارتباط است. وزارت جهاد کشاورزی، شرکت خدمات حمایتی کشاورزی و سایر نهادهای مسئول در سال‌های اخیر گام‌های مهمی برای کاهش وابستگی به واردات و افزایش تولید داخلی برداشته‌اند. با این حال، چالش‌هایی از جمله محدودیت منابع معدنی، مشکلات تامین مواد اولیه و مسائل مالی هنوز وجود دارد.
عدم تامین به موقع کودهای فسفاته می‌تواند پیامدهای جدی برای تولید محصولات کشاورزی، امنیت غذایی و معیشت کشاورزان داشته باشد. بنابر این، مدیریت هوشمند زنجیره تامین، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید، تنوع‌بخشی به منابع وارداتی و بهینه‌سازی مصرف باید در اولویت سیاست‌گذاری‌های کلان قرار گیرد.
با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای صحیح سیاست‌ها، ایران نه تنها می‌تواند نیاز داخلی به کودهای فسفاته را به طور کامل تامین کند، بلکه می‌تواند به صادرکننده این کالای استراتژیک در منطقه تبدیل شود و نقش مهمی در امنیت غذایی منطقه ایفا کند.