تاریخچه پنجاه‌قرنی موز: از گینه نو تا ایران
پایگاه خبری داوان نیوز: پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که موز در حدود 5 هزار سال پیش از میلاد ابتدا در پاپوآ گینه نو اهلی شده و نشانه‌های کشت آن در لایه‌های باستان‌شناسی این منطقه وجود دارد. موز از این منطقه به سمت آسیا و جزایر اقیانوس آرام گسترش یافته است. تشخیص انواع موز از یکدیگر کار سختی نیست و با توجه به اندازه، رنگ، شکل و کاربرد غذایی انجام می‌شود. این میوه شامل انواع کاوندیش، پلانتین، موز قرمز، موز سیب و موز آبی است. در این نوشته نگاهی خواهیم داشت به انواع و تاریخچه‌ی کشت این میوه در جهان و از این رهگذر به کشت محدود آن در ایران نیز خواهیم پرداخت.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، اگرچه نخستین شواهد کشت موز اهلی به گینه‌ی نو بازمی‌گردد، اما به دلیل ارتباطات فرهنگی این منطقه آسیای جنوب شرقی، گونه‌های موز به سمت آسیا و جزایر اقیانوس آرام گسترش یافته است.
موز در قاره‌ی آسیا
در جنوب شرق آسیا (مالزی، اندونزی و فیلیپین) گونه‌های موز وحشی وجود داشت و مردم این مناطق از حدود 4 تا 5 هزار سال پیش شروع به اهلی کردن و پرورش موز کرده‌اند و موز علاوه‌بر خوراک، در آیین‌ها و فرهنگ محلی این مناطق نیز جایگاه ویژه‌ای داشته است.
از حدود 500 سال پیش از میلاد موز به هند نیز وارد شد. در متون سانسکریت به موز اشاره شده و در متون مذهبی هند نیز میوه‌ای مقدس شمرده می‌شود.
شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این میوه در دوران سلسله‌ی تانگ (قرن 7 تا 10 میلادی) به چین وارد شده است. این میوه ابتدا در جنوب چین کشت می‌شد که آبوهوای مرطوب و گرمی داشت. بازرگانان هندی و سریلانکایی موز را به سریلانکا، برمه و سپس به شرق آسیا بردند. قاره‌ی آسیا نقشی حیاتی در اهلی‌سازی و تنوع موز داشته است.
امروزه هند با تولید سالانه‌ی بیش از 40 میلیون تن موز، بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی این میوه در جهان است، اما بیشترین حجم تولیدات آن به مصرف داخلی می‌رسد. چین دومین تولیدکننده‌ی بزرگ موز در قاره‌ی آسیات و کشورهای فیلیپین، اندونزی، ویتنام و تایلند در رتبه‌های بعدی تولید این میوه در آسیا قرار دارند.
موز چگونه به ایران رسید؟
این میوه احتمالاً در دوران ساسانیان یا اوائل دوره‌ی اسلامی ازطریق هند و پاکستان به ایران منتقل شده است. در آثار ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا نیز به خواص این میوه اشاره شده است.
شرایط آب‌وهوایی بیشتر مناطق ایران برای کشت موز مناسب نیست، چون موز برای رشد به آبوهوای گرمسیری نیاز دارد. با این حال در جنوب ایران (به‌ویژه سواحل دریای عمان و خلیج فارس) امکان کشت آن فراهم است. امروزه موز در چابهار، میناب، رودان، بندرعباس، جاسک و کنارک کشت محدودی دارد که بخشی از موز موردنیاز بازار ایران را تأمین می‌کند. اما بیشترین موز مصرف داخلی ایران ازطریق واردات موز از هند، پاکستان و اکوادور تأمین می‌شود.
موز در قاره‌ی اروپا
موز به‌طور طبیعی در اروپا کشت نمی‌شود، چون برای رشد به آبوهوای مرطوب و گرمسیری نیاز دارد. تنها ناحیه در خاک اروپا که موز در آن عمل می‌آید، جزایر قناری است. موز این منطقه کوچک‌تر و شیرین‌تر از موز کاوندیش معمولی است. بیشتر محصول موز این منطقه در اسپانیا مصرف می‌شود و به‌صورت محدود به کشورهای دیگر اروپایی نیز صادر می‌شود. در پرتغال و اسپانیا هم موز به‌صورت آزمایشی و گلخانه‌ای در حجم محدودی تولید می‌شود و نقش تجاری مهمی ندارد.
اما اروپا از بزرگ‌ترین واردکنندگان موز جهان است و کشورهای آلمان، فرانسه، بریتانیا، ایتالیا و اسپایا بزرگ‌ترین واردکنندگان آن هستند. بیشتر موز وارداتی از اکوادور، کلمبیا، کاستاریکا و فیلیپین به اروپا وارد می‌شود.
موز در قاره‌ی اقیانوسیه
همان‌طور که در ابتدا گفته شد، پاپوا گینه‌ی نو قدیمی‌ترین مرکز اهلی‌سازی موز بود و این میوه هنوز هم برای مصارف داخلی در این منطقه تولید می‌شود. در فیجی، ساموآ، تونگا و سایر جزایر اقیانوسیه نیز انواع موز شامل پلانتین و موزهای شیرین (کاوندیش و محلی) کشت می‌شود. در سواحل شمالی کوئینزلند استرالیا نیز موز برای مصرف داخلی کشت می‌شود. موز در قاره‌ی اقیانوسیه منبع غذایی مهم و پایه‌ای در رژیم غذایی محلی است و صادرات محدود آن درآمد ارزی جزایر کوچک این قاره محسوب می‌شود.
موز در قاره‌ی آفریقا
موز را بازرگانان عرب احتمالاً در حدود قرن 6 میلادی از جنوب شرق آسیا و هند به شرق آفریقا بردند و این میوه در شرق و مرکز آفریقا به‌ویژه اوگاندا و رواندا به غذای اصلی مردم تبدیل شد. امروزه در بسیاری از مناطق استوایی قاره‌ی آفریقا موز (به‌خصوص نوع پلانتین) از پایه‌های اصلی تغذیه است. موز در این قاره نه‌تنها به‌عنوان میوه، بلکه به شکل‌های مختلف مثل پختنی، له‌شده، سرخ‌شده و حتی تخمیرشده و برای تهیه‌ی نوشیدنی‌های سنتی استفاده می‌شود.
انواع موزی که در این قاره عمل می‌آید شامل پلانتین، آبجو، موز محلی شرق آفریقا و کاوندیش است.
اوگاندا، تانزانیا، رواندا، کامرون، نیجریه، کنیا و غنا تولیدکنندگان مهم موز این قاره هستند که بیشترین محصولات آنها به مصرف داخلی می‌رسد.
موز در قاره‌ی آمریکا
پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها در قرن 15 و 16 میلادی موز را به قاره‌ی آفریقا بردند. در قرن شانزدهم راهبان اسپانیایی این میوه را از جزایر قناری به هاییتی و جمهوری دومنیکن امروزی بردند و این میوه به‌سرعت در کاراییب، آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی گسترش یافت.
آبوهوای گرمسیری مستعمرات اسپانیا و پرتغال در آمریکای مرکزی و جنوبی برای کشت موز بسیار مناسب بود و موز تا قرن 18 میلادی به بخشی از رژیم غذایی محلی در کاراییب، بزریل، کلمبیا و ونزوئلا تبدیل شد.
این میوه در قرن 19 از کاراییب به ایالات متحده صادر شد. اولین واردات موز به آمریکا در 1804 اتفاق افتاد و از آن پس موز به کالای تجاری مهمی تبدیل شد. در همین دوران شرکت‌های بزرگی برای گسترش کشت موز در هندوراس، کستاریکا و پاناما در ایلات متحده شکل گرفت که بعدها برندهای مشهور Chiquita و Dole را شکل دادند.
این میوه در قرن بیستم به مهم‌ترین محصول صادراتی آمریکای مرکز تبدیل شد و همین موضوع سبب پیدایش اصطلاح «جمهوری موزی» شد، چون اقتصاد بسیاری از کشورهای کوچک این منطقه به موز وابسته شد که تحت نفوذ شرکت‌های خارجی بودند.
امروزه اکوادور، کلمبیا، کاستاریکا، گواتمالا، هندوراس و برزیل تولیدکنندگان اصلی موز در قاره‌ی آمریکا هستند. در ایالات متحده نیز در فلوریدا و هاوایی موز تولید می‌شود که برای مصرف داخلی استفاده می‌شود.
موز علاوه‌بر نقش تجاری، اهمیت ویژه‌ای در فرهنگ و تغذیه‌ی مردم آمریکای جنوبی دارد. این میوه سرشار از کربوهیدارت‌های ساده است و ارنرژی سریع و در دسترسی فراهم می‌کند. به همین دلیل در بسیاری از مناطق روستایی و شهری آمریکای جنوبی از اجزای ثابت وعده‌های روزانه‌ی غذایی است. علاوه بر این موز منبع پتاسیم و حاوی ویتامین‌های ب 6 و سی، فیبر غذایی و آنتی‌اکسیدان است. موز (و به‌ویژه نوع پختنی پلانتین) از غذاهای اصلی کشورهای استوایی آمریکای جنوبی مانند اکوادور، کلمبیا و ونزوئلا است.
گونه‌های پلانتین، کاوندیش، موز قرمز، موز سیب، موز آبی جاوایی و گونه‌های محلی موز در قاره‌ی آمریکا کشت می‌شود.
انواع موز
تفاوت انواع موز بیش از هر چیز دررنگ پوست این میوه قابل شناسایی است. موز کاوندیش وقتی هنوز نارس است، پوست سبزی دارد که در هنگام رسیدن به زرد تبدیل می‌شود. موز پلانتین معمولاً سبز یا سبز تیره است و پس از رسیدن زرد یا سیاه می‌شود. موز قرمز همان‌طور که از نام آن پیداست، پوست قرمز یا ارغوانی و گوشت نارنجی ـ صورتی دارد. موز سیب یا مانزانو پوست زرد مایل به قرمز با ته‌رنگ نارنجی دارد و موز آبی (بلو جاوا) در زمان نارس بودن پوست آبی متمایل به نقره‌ای دارد و پس از رسیدن، رنگ آن به نقره‌ای تا خاکستری می‌رسد. موز کاوندیش بافتی نرم و شیرین دارد و به‌صورت خام یا برای درست کردن شیرینی و دسر مصرف می‌شود. موز پلانتین بافتی سفت و نشاسته‌ای دارد و به‌صورت پخته، سرخ‌شده یا کبابی استفاده می‌شود. موز قرمز که شیرین و کمی معطر است و موز سیب که شیرین با ته‌مزه‌ی سیب یا توت است، به‌صورت خام خوره می‌شود و برای تهیه‌ی دسر و شیرینی نیز از آن استفاده می‌شود. موز آبی نیز طعمی شبیه بستنی وانیلی دارد و بیشتر برای تهیه‌ی دسر و اسموتی استفاده می‌شود.