تخفیف و سازگاری؛ تدابیر سازمانی برای مدیریت تغییر اقلیم
پایگاه خبری داوان نیوز: تغییر اقلیم به عنوان یکی از بزرگترین چالش‌های زیست‌محیطی قرن حاضر، تأثیرات عمیقی بر بخش کشاورزی و مدیریت منابع طبیعی داشته است. این پدیده با نمود افزایش دما و کاهش بارش، امنیت غذایی و معیشت خانوارهای روستایی را با مخاطره مواجه ساخته است.
ناظم رامتین؛ خبرنگار داوان نیوز: این مقاله با بررسی ابعاد مختلف تغییرات اقلیمی در ایران، به تبیین اهمیت مدیریت پایدار کشاورزی و منابع طبیعی پرداخته و راهبردهای سازگاری و کاهش اثرات این پدیده را ارائه می‌نماید. همچنین، برنامه‌ها و سیاست‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به عنوان نهاد متولی در این زمینه مورد بررسی قرار گرفته است.
بخش کشاورزی در ایران با سهم ۱۸ درصدی در تولید ناخالص داخلی، بیش از ۲۰ درصد اشتغال و ۸۵ درصد عرضه مواد غذایی، نقش حیاتی در اقتصاد و امنیت غذایی کشور ایفا می‌کند. با این حال، ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده و پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش ۲ تا ۳.۵ درجه‌سانتی‌گراد دمای هوا و کاهش بارش در دهه‌های آینده است. این تغییرات اقلیمی، پایداری تولیدات کشاورزی را با تهدید جدی مواجه ساخته و لزوم حرکت به سمت مدیریت پایدار را بیش از پیش ضروری ساخته است. همایش ملی “تغییر اقلیم؛ مدیریت پایدار کشاورزی و منابع طبیعی” توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در آذر ۱۴۰۴، فرصتی برای بررسی علمی این چالش و ارائه راهکارهای عملی است.
تأثیرات تغییرات اقلیمی بر کشاورزی و منابع طبیعی
تأثیر بر منابع آبی
افزایش دما منجر به افزایش سطح تبخیر و تعرق سالانه و کاهش منابع آبی قابل دسترس شده است. بهره‌وری پایین آب در بخش کشاورزی ایران در مقایسه با استانداردهای جهانی، این آسیب‌پذیری را تشدید کرده است.
تأثیر بر تولید و امنیت غذایی
بر اساس پژوهش‌ها، تغییرات اقلیمی می‌تواند بر عملکرد محصول در واحد سطح و مجموع تولید به ویژه در مناطق نیمه‌خشک که ۷۷ درصد محصولات زراعی کشور را تولید می‌کنند، اثر منفی بگذارد. این امر از طریق تأثیر بر میزان تولیدات کشاورزی، بر قیمت، صادرات و واردات این محصولات نیز اثرگذار خواهد بود.
تخریب خاک و کاهش تنوع زیستی
استفاده نامتعادل از منابع خاک و آب و کاربرد بیرویه نهاده‌های شیمیایی، منجر به فرسایش خاک و کاهش حاصلخیزی شده است. این عوامل در کنار تغییرات اقلیمی، تنوع زیستی و تعادل اکولوژیکی را با مخاطره مواجه ساخته است.
راهبردهای مدیریت پایدار در برابر تغییرات اقلیمی
مدیریت پایدار زمین (SLM)
مدیریت پایدار زمین به عنوان یک راهبرد کلیدی، شامل استفاده از منابع زمین (خاک، آب، حیوانات و گیاهان) برای تولید کالاها جهت رفع نیازهای انسانی، در حالی که پتانسیل تولید بلندمدت این منابع و عملکردهای زیست محیطی آنها حفظ شود، تعریف می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد روش‌هایی مانند شخم زدن عمود بر جهت شیب، ایجاد بند در بالادست زمین و استفاده از کود حیوانی بیشترین تأثیر را در افزایش عملکرد محصولات کشاورزی داشته‌اند.
مؤلفه‌های کلیدی مدیریت پایدار زمین:
– سیاست‌های حمایتی و نهادی: توسعه مکانیسم‌های انگیزشی برای پذیرش مدیریت اراضی پایدار
– روش‌های کاربری زمین مشارکتی: involvement of local communities
– استفاده یکپارچه از منابع طبیعی: توسط کشاورزان و در مقیاس اکوسیستم
کشاورزی هوشمند به اقلیم
کشاورزی هوشمند به اقلیم شامل مجموعه‌ای از practices است که به کشاورزان در سازگاری با تغییرات اقلیمی و کاهش پیامدهای منفی آن کمک می‌کند. این راهبرد شامل انتخاب ارقام مناسب، تغییر تاریخ کاشت، تناوب زراعی، حرکت به سمت روش‌های مدرن آبیاری و کشت محصولات با نیاز آبی کمتر است.
مدیریت تلفیقی آفات (IPM)
مدیریت تلفیقی آفات به عنوان یک رویکرد جامع و پایدار، با ترکیب روش‌های زیستی، مکانیکی، زراعی و شیمیایی، سبب کاهش وابستگی به آفتکش‌های شیمیایی و حفظ تعادل بوم‌شناختی می‌شود. از مهمترین مزایای این روش می‌توان به کاهش هزینه‌های تولید، افزایش کیفیت و بازدهی محصولات، امنیت غذایی، کاهش آلودگی منابع طبیعی و حفظ تنوع زیستی اشاره کرد.
برنامه‌ها و سیاست‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
راهبردهای تخفیف و سازگاری
سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاوری، راهبردهای تخفیف (Mitigation) و سازگاری (Acclimation) را به عنوان دو روش شناخته شده برای کاهش اثرات منفی تغییر اقلیم ترویج می‌دهد:
– راهبردهای تخفیف: کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از طریق فعالیت‌های مدیریتی مختلف از قبیل کاهش کاربرد کودهای شیمیایی، مکانیزاسیون، افزایش ترسیب کربن، حرکت به سمت کشاورزی ارگانیک
– راهبردهای سازگاری: تنظیم رشد و نمو گیاه به گونه‌ای که کمتر در معرض تغییرات اقلیمی قرار بگیرد از طریق انتخاب رقم مناسب، تغییر تاریخ کاشت، تراکم کاشت، تناوب زراعی و الگوی کشت
توسعه و ترویج فناوری‌های پایدار
این سازمان بر تأمین فناوری‌های کشاورزی و حمایت‌های نهادی از کشاورزان و روستاییان به عنوان عوامل مهم در مدیریت پایدار زمین تأکید دارد. این امر از طریق در اختیار قرار دادن فناوری‌های جدید به کشاورزان و حمایت دولتی و مشارکتی محقق می‌شود.
تقویت بنیه اقتصادی کشاورزان
تقویت بنیه اقتصادی کشاورزان از طریق برنامه‌های آموزشی ترویجی برای افزایش عملکرد در واحد سطح، تعیین قیمت تضمینی متناسب با هزینه‌های تولید هر محصول، و حمایت‌های اعتباری، بیمه‌ای و نهادی با مشارکت کشاورزان از دیگر برنامه‌های این سازمان است.
ترویج کشت گونه‌های مقاوم
سازمان، کشت و توسعه گونه‌های مقاوم به خشکی و شوری را به عنوان یکی از محورهای اصلی برنامه‌های خود دنبال می‌کند. از جمله این گونه‌ها می‌توان به درختان بنه، بادام کوهی، گز، ارس و کهور اشاره کرد که هر کدام دارای ویژگی‌های منحصر به فرد مقاومتی در برابر شرایط سخت محیطی هستند.
جدول ۱: گونه‌های درختی مقاوم و ویژگی‌های آنها
توسعه نظام‌های بهره‌وری آب
با توجه به پایین بودن بهره‌وری آب در بخش کشاورزی ایران در مقایسه با استانداردهای جهانی， این سازمان بر توسعه و ترویج روش‌های مدرن آبیاری و کشت محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران، پسته، گیاهان دارویی و موسیر تأکید دارد.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، تغییرات اقلیمی به عنوان یک چالش جدی، پایداری بخش کشاورزی و منابع طبیعی ایران را با تهدید مواجه ساخته است. با این حال، با اتخاذ راهبردهای مناسب مدیریت پایدار می‌توان این تهدید را به فرصتی برای تحول در نظام کشاورزی تبدیل کرد. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با محور قرار دادن مدیریت پایدار زمین، کشاورزی هوشمند به اقلیم، توسعه فناوری‌های پایدار و تقویت بنیه اقتصادی کشاورزان، برنامه‌ریزی جامعی برای مقابله با اثرات تغییرات اقلیمی تدوین کرده است.
همایش ملی “تغییر اقلیم؛ مدیریت پایدار کشاورزی و منابع طبیعی” در آذر ۱۴۰۴، فرصت ارزشمدی برای تبادل دانش بومی و علمی، معرفی راهکارهای عملی و تقویت همکاری‌های بین‌بخشی در این زمینه است. موفقیت این راهبردها مستلزم مشارکت فعال کشاورزان، حمایت نهادی پایدار و عزم ملی برای حرکت به سمت کشاورزی پایدار است تا از این طریق، هم امنیت غذایی نسل حاضر تأمین شود و هم منابع برای نسل‌های آینده حفظ گردد.
منابع گزارش
1. بر اساس پژوهش‌های منتشر شده در نشریات علمی داخلی (۱۳۹۱)
2. مطالعات مؤسسه تحقیقات خاک و آب (۱۳۹۳)
3. پژوهش‌های بین‌المللی در زمینه مدیریت پایدار زمین
4. گزارش‌های هیئت بین‌الدولی تغییر اقلیم (IPCC)
5. مطالعات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی