جو؛ گیاهی از دوران نوسنگی/ نگاهی به تاریخچه‌ی کشت جو در جهان
پایگاه خبری Da1news: گیاه جو یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین منابع غذایی نوع بشر است و تاریخ کشت آن به حدود 10 هزار سال پیش و اوائل دوران نوسنگی بازمی‌گردد. در این نوشته به گذشته‌ی کشت این گیاه در سراسر جهان نگاهی می‌اندازیم و شمایی کلی از وضعیت امروزین کشت آن به دست می‌دهیم.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، براساس یافته‌های باستان‌شناسی می‌توان گفت که جو از قدیمی‌ترین گیاهان زراعی است که بشر در کره‌ی خاکی کاشته است و سابقه‌ی کشت آن به دوران نوسنگی بازمی‌گردد. قدیمی‌ترین نمونه‌های جو 10 هزار سال پیش در هلال حاصلخیز، یعنی مناطقی از خاورمیانه شامل ایران، عراق، سوریه، ترکیه و فلسطین امروزی، کشف شده است.
کشت جو در آسیا
شواهد باستان‌شناسی در مکان‌‌هایی مانند تپه‌ی حاجی‌فیروز در ایران، ابوغوره در عراق و چاتال هویوک در ترکیه نشان می‌دهد که جو از اوائل دوره‌ی نوسنگی کشت می‌شد و تمدن‌های باستانی مانند سومری‌ها، بابلی‌ها، هخامنشیان و ساسانیان از جو برای تهیه‌ی نان، سوپ و نوشیدنی‌های تخمیری استفاده می‌کرده‌اند.
در آسیای مرکزی نیز جو یکی از محصولات مهم زراعی بود و در سرزمین‌های سغد، خوارزم و باختر (بخش‌هایی از ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان امروزی) در تغذیه‌ی مردم و دام‌های عشایر نقش کلیدی داشت.
کشت جو در چین نیز 5 هزار سال سابقه دارد و در طب سنتی نقش مهمی داشته است. در هند نیز جو از غلاتی بود که در تمدن «هاراپا» (دره‌ی رود سند) کشت می‌شد..
این گیاه در ابتدا به‌عنوان غذای اصلی انسان و دام استفاده می‌شد و بعدها در تولید نان، سوپ و نوشیدنی‌های تخمیری به کار رفت. چینی‌ها جو را به‌عنوان یک غله‌ی مقاوم به سرما می‌شناختند و از آن برای تهیه‌ی نان، فرنی و نوشیدنی‌های تخمیری استفاده می‌کردند.
جو در دوران مدرن نیز همچنان از غلات مهم کشورهای آسیایی است و چین، هند، ایران و ترکیه بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آن هستند.
کشت جو در قاره آفریقا
در مصر باستان از جو به‌عنوان یکی از مواد اصلی در تولید نان و آبجو استفاده می‌شد و بقایای آن در مقبره‌های باستانی فرعون‌های مصر (مانند توت‌عنخ‌آمون) یافت شده است. جو در منطقه‌ی رود نیل به‌طور گسترده کشت می‌شد.
این گیاه ازطریق خاورمیانه و مصر بیش از 5 هزار سال پیش به قاره‌ی آفریقا وارد شد و به مهم‌ترین محصول بخش‌های شمالی و شرقی این قاره تبدیل شد. جو به‌عنوان یک غله‌ی مقاوم در برابر خشکسالی در مناطق مرتفع اتیوپی و سودان کشت می‌شد و در فرهنگ کشاورزی سنتی اتیوپی نقش مهمی داشت.
با گسترش اسلام (قرن هفتم میلادی به بعد) کشت جو در شمال آفریقا نیز گسترش یافت و در مراکش، الجزایر و تونس از محصولات اصلی کشاورزی بود و در پخت نان و غذاهای سنتی کاربرد داشت. در آفریقای شمالی (به‌ویژه مناطق کوهستانی کنیا و تانزانیا) جو یکی از محصولات مهم در رژیم غذایی جوامع محلی بود.
امروزه کشورهای اتیوپی، مصر، الجزایر و مراکش بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جو در قاره‌ی آفریقا هستند. به دلیلی افزایش تغییرات آب‌وهوایی در جهان، کشاورزان برخی مناطق دیگر آفریقا نیز به کشت جو روی آورده‌اند، چون این غله مقاومت زیادی در برابر خشکسالی دارد.
کشت جو در ایران
براساس شواهد باستان‌شناسی، ایران یکی از مراکز اولیه‌ی اهلی‌سازی و کشت جو بوده است و این گیاه دست‌کم از 9 هزار تا 10 هزار سال پیش در فلات ایران کشت می‌شده است. قدیمی‌ترین آثار کشت این گیاه در محوطه‌های باستانی‌ای مانند تپه گنج‌دره در کرمانشاه، تپه‌ی حاجی فیروز در آذربایجان غربی و مناطقی از رشته‌کوه زاگرس کشف شده است. ایرانیان باستان از جو برای تهیه‌ی نان و غذاهای مختلف استفاده می‌کرده‌اند و این گیاه از اصلی‌ترین منابع غذایی آنان بوده است.
دوره‌ی هخامشنی، اشکانی و ساسانی
در دوران هخامنشی (550 تا 330 پیش از میلاد)، جو در کنار گندم از محصولات مهمی بوده که در سرتاسر این امپراتوری کشت می‌شده و نه‌تنها غذای مردم و دام و طیور بوده است، بلکه در تغذیه‌ی سربازان نیز نقش مهمی داشته است.
با پیشرفت کشاورزی و توسعه‌ی سیستم‌های آبیاری در دوران اشکانی و ساسانی، جو به‌ویژه در مناطق فلات مرکزی ایران و ناحیه‌ی خراسان، به‌وفور کشت می‌شد.
کشت جو در دوران اسلامی
پس از ورود اسلام به ایران، کشاورزی و ازجمله کشت جو همچنان رونق داشت و در آثار ابن‌سینا، ابوریحان بیرونی و ابن‌خلدون از جو به‌عنوان یکی از پرمصرف‌ترین غلات ایران یاد شده و این گیاه در مناطق مختلف ایران ازجمله خراسان، اصفهان و آذربایجان کاشته می‌شده است.
کشت جو در دوران معاصر
امروزه جو همچنان از مهم‌ترین غلات ایران است و در استان‌های خراسان رضوی، کرمانشاه، فارس، آذربایجان غربی و شرقی، اصفهان و همدان به‌صورت گسترده کشت می‌شود. این گیاه عمدتاً به‌عنوان خوراک دام استفاده می‌شود اما در پخت نان، تولید ماءالشعیر و برخی غذاهای سنتی نیز کاربرد دارد.
با وجود اینکه ایران یکی از تولیدکنندگان مهم جو در منطقه است، اما همچنان برای تأمین برخی نیازهای داخلی، بخشی از جو موردنیاز ازطریق واردات تأمین می‌شود.
کشت جو در قاره‌ی اروپا
کشت این گیاه در قاره‌ی اروپا نیز قدمتی چندهزار ساله دارد و احتمالاً 9 هزار سال سابقه دارد. این گیاه از خاورمیانه و آناتولی به اروپا راه یافت و به یکی از اصلی‌ترین محصولات کشاورزی این قاره تبدیل شد.
براساس شواهد باستان‌شناسی جو در حدود 7 هزار سال پیش در بالکان، اروپای مرکزی و بریتانیا کشت می‌شده و در عصر برنز (حدود 3 هزار سال پیش) در جوامع کشاورزی اروپا نقش مهمی داشته و اصلی‌ترین منبع غذایی انسان و دام بوده است.
در یونان باستان جو از غلات اصلی رژیم غذایی مردم بود و در پخت نان «مازا» استفاده می‌شدو ورزشکاران المپیک و سربازان اسپارتی در رژیم غذایی خود از آن بهره می‌بردند.
در امپراتوری روم کشت جو گسترش بیشتری یافت و به بخش‌های مختلف اروپا ازجمله فرانسه، بریتانیا، اسپانیا و آلمان کنونی منتقل شد. رومی‌ها از جو برای تهیه‌ی نوعی فرنی جو به نام «پولنتا» استفاده می‌کردند و این گیاه خوراک گلادیاتورها نیز بود.
در قرون وسطی جو از مهم‌ترین غلات اروپا بود، زیرا در مقایسه با گندم مقاومت بیشتری در برابر شرایط سخت آب‌وهوایی داشت. مردم عادی معمولاً از جو استفاده می‌کردند، اما گندم بیشتر به اشراف و ثروتمندان اختصاص داشت. از این گیاه همچنین برای تولید آبجو استفاده می‌شد که از نوشیدنی‌های پرمصرف آن دوران بود.
در دوران مدرن و صنعتی ( قرن 19 و 20) مصرف جو در اروپا گسترش بیشتری یافت و کشورهای اروپایی به دلیل شرایط آب‌وهوایی مناسب به مراکز اصلی تولید جو تبدیل شدند.
امروزه اروپا از بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی جو جهان است و کشورهایی مانند فرانسه، آلمان، اسپانیا و بریتانیا تولیدکنندگان آن هستند.
جو در قاره‌ی آمریکا
جو برخلاف ذرت که بومی قاره‌ی آمریکاست، در قرن‌های 16 و 17 میلادی ازطریق استعمارگران به قاره‌ی آمریکا وارد شد. نخستین شواهد ورود جو به آمریکای جنوبی به اوائل قرن شانزدهم برمی‌گردد. اسپانیایی‌ها این غله را به مناطق تحت استعمار خود ازجمله مکزیک، پرو و شیلی بردند. کشت جو به دلیل سازگاری با شرایط متنوع آب‌وهوایی به‌ویژه در مناطق مرتفع رشته‌کوه آند به‌سرعت گسترش یافت و در کشاورزی بومیان منطقه نقش مهمی پیدا کرد.
ورود جو به آمریکای شمالی نیز به قرن هفدهم میلادی برمی‌گردد. مهاجران انگلیسی جو را به آمریکای شمالی بردند و مستعمره‌نشینان ویرجینیا و ماساچوست آن را کاشتند.
در قرن 18 و 19 با گسترش مزارع و پیشرفت‌های تکنولوژیکی، کشت جو در ایالات متحده و کانادا گسترش یافت و بیشتر به‌عنوان خوراک دام و استفاده در صنعت آبجوسازی کشت می‌شد. داکوتای شمالی، آیداهو و مونتانا در ایالات متحده و استان‌های آلبرتا، ساسکاچوان و مانیتوبا در کانادا به مراکز اصلی تولید جو در آمریکای شمال تبدیل شدند.
امروزه ایالات متحده و کانادا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جو در قاره‌ی آمریکا هستند و در بازار جهانی نقش مهمی دارند. آمریکا سالانه بیش از 3 میلیون تن جو برای خوراک دام و صنعت آبجوسازی تولید می‌کنند.
در آمریکای جنوبی نیز آرژانتین بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی جو است و کشت این گیاه زراعی بخش مهمی از صنعت کشاورزی این کشور را تشکیل می‌دهد.
کشت جو در استرالیا
جو اولین بار در اوائل قرن نوزدهم توسط استعمارگران بریتانیایی به استرالیا برده شد و این گیاه به دلیل اقلیم خشم و نیمه‌خشک این کشور به‌سرعت گسترش یافت و استرالیا تا اواسط قرن بیستم میلادی به یکی از تولیدکنندگان عمده‌ی جو جهان تبدیل شد.
امروزه جو بیشتر در ایالت‌های ویکتوریا، نیو ساوت‌ولز و استرالیای جنوبی کشت می‌شود و 70 درصد آن به کشورهای چین، ژاپن، دعربستتان سعودی و ویتنام صادر می‌شود.
چشم‌انداز تولید جو در جهان
با افزایش تقاضا و توسعه‌ی فناوری تولید جهانی جو احتمالاً افزایش خواهد یافت و به نظر می‌رسد در آینده اتحادیه‌ی اروپا، روسیه، کانادا و استرالیا همچنان پیشتاز تولید جو خواهند بود و کشورهای در حال توسعه در آفریقا و آسیا نیز تولید خود را افزایش خواهند داد.
تغییرات اقلیمی و مسائل تجاری می‌توانند چالش‌هایی برای کشورهای تولیدکننده‌ی جو ایجاد کنند و کشورهایی که بتوانند تولید را بهینه‌سازی کرده و منابع آبی را مدیریت کنند، در آینده مزیت بیشتری در تولید این محصول زراعی خواهند داشت.