مبارزه با مگس مدیترانه‌ای؛ تلفیق دانش بومی و فناوری‌های نوین
پایگاه خبری داوان نیوز: مگس مدیترانه‌ای (Ceratitis capitata) یکی از مخرب‌ترین آفات کشاورزی جهان است که به بیش از 260 گونه میوه و سبزی حمله می‌کند . این آفت با توانایی تحمل آب‌وهوای خنک‌تر نسبت به سایر مگس‌های میوه، خسارات اقتصادی سنگینی شامل کاهش 30-100% محصولات میوه‌دار (به‌ویژه مرکبات، انار و میوه‌های هسته‌دار) وارد می‌کند .
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی (DA1news): موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی ایران با تمرکز بر کاهش وابستگی به سموم، الگویی موفق از مدیریت پایدار آفت را طراحی کرده است. دستاوردهای این موسسه نشان می‌دهد که ترکیب فناوری هسته‌ای (SIT) با روش‌های سنتی (طعمه‌گذاری) و کنترل بیولوژیک، نه‌تنها جمعیت آفت را مهار می‌کند، بلکه تراکم دشمنان طبیعی را افزایش می‌دهد . با این حال، پایش مستمر جمعیت آفت و سرمایه‌گذاری در تحقیقات بین‌رشته‌ای (حشره‌شناسی مولکولی، اكولوژی شیمیایی) برای مقابله با چالش‌های آینده ضروری است.
اولین گزارش‌های رسمی در ایران، از استان فارس در سال 1386 ثبت شد و به‌سرعت به مناطق شمالی مانند مازندران گسترش یافت . موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی ایران با تمرکز بر روش‌های کم‌خطر و پایدار، دستاوردهای علمی قابل توجهی در مدیریت این آفت داشته است. در ادامه این گزارش تحلیلی خواهیم داشت بر دستاوردها و یافته‌های علمی موسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی ایران در مبارزه با مگس مدیترانه‌ای؛
فناوری هسته‌ای و تکنیک نر عقیمی (SIT)
دستاورد محوری: به‌کارگیری پرتودهی گاما برای ایجاد ناباروری در نرها
– پارامترهای بهینه: مطالعات مروری موسسه نشان داد که دوز 70 گری پرتوی گاما باعث ناباروری کامل در حشرات نر می‌شود. این پرتو مستقیماً بر گنادها (اندام‌های تولیدمثل) اثر گذاشته و از تولید اسپرم فعال جلوگیری می‌کند .
– زمان پرتودهی مؤثر: شفیره‌های 12-14 روزه با رنگ چشم‌های قهوه‌ای تیره تا سبز مایل به خاکستری، مناسب‌ترین مرحله برای پرتودهی هستند .
– اثربخشی میدانی: در استان‌های فارس و مازندران، رهاسازی نرهای عقیم شده منجر به کاهش 60-80% جمعیت آفت در باغ‌های آلوده شد. ترکیب این روش با کنترل بیولوژیک (افزایش دشمنان طبیعی) باعث تسریع کنترل آفت و کاهش مصرف سموم شد .
جایگزین‌های سموم شیمیایی: طعمه‌های جلب‌کننده و حشره‌کش‌های کم‌خطر
دستاورد محوری: شناسایی ترکیبات جلب‌کننده مؤثر و کاهش 50% مصرف سموم
– بهترین طعمه‌ها: پژوهش‌های میدانی در آمل و ساری نشان داد:
– سراترپ (مایع سرالور) و پروتئین هیدرولیزات ایرانی بیشترین جذب را برای مگس‌های نر و ماده دارند .
– ترکیب طعمه-حشره‌کش: مخلوط پروتئین ایرانی + دیپترکس و سراترپ + دیپترکس بالاترین کارایی را در شکار انبوه آفت دارند .
– تله‌های کارآمد:
– تله جکسن با ماده جلب‌کننده تری مدلور: بهترین عملکرد برای جلب نرها.
– تله تفری تراپ با سراترپ: مؤثرترین روش برای شکار ماده‌ها .
– روش‌های کم‌خطر: آزمایش‌ها در باغ‌های انار شیراز ثابت کرد طعمه‌پاشی تنه درختان با پروتئین هیدرولیزات + مالاتیون (غلظت ۰٫۲%) باعث کاهش 40% آلودگی میوه‌ها می‌شود .
مدیریت تلفیقی (IPM): ادغام روش‌های زیستی، فیزیکی و شیمیایی
دستاورد محوری: طراحی پروتکل‌های منطقه‌ای بر اساس اکوسیستم محلی
– ترکیب SIT و کنترل بیولوژیک: در فارس، رهاسازی نرهای عقیم همراه با تقویت زنبورهای پارازیتوئید (زیرخانواده Phasiinae) باعث کنترل 70% جمعیت آفت بدون سم‌پاشی شد .
– دورکننده‌های طبیعی: استفاده از مخلوط کائولین-تیمول و گوگرد به‌عنوان جایگزین سموم شیمیایی در باغ‌های نارنگی مازندران، اثر دورکنندگی معادل مالاتیون داشت .
– پایش هوشمند: استقرار شبکه‌ای از تله‌های مکفیل و تفری تراپ در استان‌های آلوده (گیلان، مازندران، فارس) برای رصد جمعیت آفت و تعیین زمان مداخله .
مقایسه اثربخشی روش‌های کنترل مگس مدیترانه‌ای در ایران*
| روش کنترل | مواد/تکنیک‌های کلیدی | کاهش آلودگی | محدودیت‌ها |
| تکنیک نر عقیمی (SIT) | پرتوی گاما (70 گری) | 60-80% | هزینه بالا، نیاز به زیرساخت |
| طعمه‌پاشی | پروتئین ایرانی + دیپترکس | 50-70% | وابستگی به آب‌وهوا |
| تله‌گذاری | تله جکسن + تری مدلور | 40-60% | نیاز به نظارت مستمر |
| دورکننده‌ها | کائولین-تیمول، گوگرد | 30-50% | اثر کوتاه‌مدت |
پژوهش‌های بنیادین: زیست‌شناسی آفت و سازگاری اقلیمی
دستاورد محوری: شناسایی رفتار آفت تحت شرایط آب‌وهوایی ایران
– چرخه زندگی:
– در دمای 25-26°C، چرخه زندگی در 21 روز تکمیل می‌شود.
– در دمای زیر 10°C، رشد متوقف و در زمستان به‌صورت بالغ، تخم یا شفیره زمستان‌گذرانی می‌کند .
– الگوی فعالیت:
– فعالیت آفت از دمای ۱۲°C آغاز می‌شود.
– اوج خسارت در تابستان و پاییز هنگام رسیدن میوه‌های ساکولنت رخ می‌دهد .
– میزبان‌های پرخطر:
– مرکبات (به‌ویژه نارنگی)، انار، خرمالو و میوه‌های هسته‌دار (هلو، گیلاس) .
دستاوردهای عملیاتی و انتقال فناوری به کشاورزان
– پروژه‌های نمونه:
– در شیراز: اجرای پروژه طعمه‌پاشی نوارهای ۱ متری روی تنه درختان انار، کاهش 45% آلودگی .
– در آمل: استفاده از تله‌های مکفیل با سراترپ، شکار ۲٫۶۵ مگس نر/روز در هر تله .
– نشریات ترویجی: انتشار راهنماهای آموزشی مانند “مدیریت تلفیقی مگس میوه مدیترانه‌ای” برای کشاورزان .
– همکاری‌های بین‌المللی: بهره‌گیری از داده‌های IDIDAS و Google Scholar برای تطبیق روش‌های جهانی با شرایط ایران .
چالش‌های پیش‌رو و جهت‌گیری‌های آینده
– تهدیدهای نوظهور:
– مقاومت آفت به حشره‌کش‌های رایج (مانند مالاتیون) در استان‌های شمالی .
– گسترش آفت به مناطق کوهستانی با تغییرات اقلیمی .
– راه‌حل‌های پیشنهادی موسسه:
– توسعه نانوحشره‌کش‌های هوشمند با تأثیر بر سیستم تولیدمثل آفت.
– ادغام SIT با روش‌های ژنتیکی (مانند رهاسازی حشرات اصلاح‌شده).
– ایجاد سامانه هشدار زودهنگام مبتنی بر داده‌های هواشناسی و تراکم آفت .
نکته کلیدی: تلفیق دانش بومی (پروتئین هیدرولیزات ایرانی) با فناوری‌های نوین (پرتودهی گاما)، هسته اصلی استراتژی موسسه در ایجاد کشاورزی پایدار و حفظ امنیت غذایی است.