کشاورزی قراردادی و توسعه روستایی
پایگاه خبری DA1news: کشاورزی قراردادی به عنوان مدلی ساختاریافته برای پیوند تولیدکنندگان خرد با زنجیره تأمین، نقشی محوری در تضمین امنیت غذایی، افزایش درآمد کشاورزان و کاهش ریسک‌های بازار ایفا می‌کند. سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران به عنوان نهاد حاکمیتی متولی تعاونی‌های روستایی، محور اصلی اجرای این الگو در کشور است.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، این گزارش به تحلیل عملکرد، دستاوردها، چالش‌ها و راهبردهای سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران در توسعه کشاورزی قراردادی می‌پردازد.
استراتژی‌ها و اولویت‌های کلیدی سازمان
1. تمرکز بر محصولات راهبردی:
– سازمان با اولویت‌دهی به سه محصول پرمصرف گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی و پیاز، اقدام به طراحی زنجیره تأمین یکپارچه در سطح ملی کرده است. این طرح با همکاری معاونت زراعت وزارت جهاد کشاورزی، با اهداف تنظیم بازار، تضمین امنیت غذایی و افزایش درآمد بهره‌برداران اجرایی می‌شود .
– تاکید بر الگوی کشت اصلاح‌شده و ارتقای بهره‌وری به عنوان پایه‌های تحقق “جهش تولید” در بخش کشاورزی .
2. ساختار شبکه ای تعاونی‌ها:
– استفاده از ظرفیت ۲۹۴۱ تعاونی روستایی تحت پوشش سازمان برای اجرای طرح‌های قراردادی .
– تقویت هماهنگی بین سطوح اتحادیه مرکزی، استانی و شهرستانی به منظور پشتیبانی عملیاتی از کشاورزان .
3. یکپارچه‌سازی زنجیره ارزش:
– توسعه زیرساخت‌های پایین دستی شامل انبارهای امین‌آباد، سردخانه‌ها و پایانه‌های پروتئینی برای کاهش ضایعات و تنظیم بازار .
– راه‌اندازی سامانه کشاورزی قراردادی و پلتفرم‌های دیجیتال برای مدیریت توزیع نهاده‌ها و محصولات .
دستاوردهای کمی و کیفی
– گستره اجرایی: اجرای کشاورزی قراردادی در ۴۰۰,۰۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی تنها در چند ماه اخیر، نشان‌دهنده شتاب گسترش این الگو است .
– اثرات اقتصادی:
– افزایش قدرت چانه‌زنی کشاورزان در بازار از طریق خرید جمعی نهاده‌ها با قیمت عمده‌فروشی.
– کاهش ریسک نوسانات قیمت با تضمین خرید محصولات .
– پایداری اجتماعی:
– تقویت سرمایه اجتماعی از طریق جلب مشارکت ۶.۵ میلیون عضو تعاونی‌ها .
– ایجاد اشتغال پایدار روستایی به ویژه در مناطق محروم مانند استان‌های مرکزی و کویری .
جدول ۱: اولویت‌های محصولی و اهداف کشاورزی قراردادی
| محصول | اهداف تولید | سهم در امنیت غذایی |
| گوجه‌فرنگی | توسعه صنایع تبدیلی | تامین رب و کنسانتره |
| سیب‌زمینی | کاهش وابستگی به واردات | تنظیم بازار فصل سرد |
| پیاز | صادرات و تنظیم بازار | جلوگیری از نوسان قیمت |
چالش‌های ساختاری و اجرایی
1. محدودیت‌های نهادی:
– فقدان چارچوب حقوقی جامع برای تنظیم روابط طرفین قرارداد و حل اختلافات .
– موازی‌کاری دستگاه‌های دولتی و تداخل وظایف (مثال: تفکیک ناکافی نقش وزارت جهاد و سازمان تعاون روستایی).
2. کمبودهای انسانی و فنی:
– ساختار سنتی نیروی انسانی: ۳۴% اعضای تعاونی‌ها بالای ۵۰ سال و تنها ۱۱% زیر ۳۰ سال دارند .
– ضعف آموزش مهارت‌های فنی: ۴۴% اعضا دارای تحصیلات ابتدایی یا بی‌سواد هستند .
– شکاف جنسیتی: مشارکت تنها ۵% زنان در تعاونی‌های تولید روستایی .
3. مشکلات مالی و زیرساختی:
– ناپایداری سرمایه مالی: ناکافی بودن سرمایه سهمی اعضا برای توسعه فعالیت‌ها .
– ضعف فناوری دیجیتال: بهره‌برداری از ابزارهای کشاورزی دقیق (Precision Agriculture) در کمتر از ۵% مزارع تحت پوشش .
4. کاستی‌های زنجیره ارزش:
– تمرکز بیش از حد بر تولید اولیه و غفلت از فعالیت‌های ارزش‌افزوده مانند بسته‌بندی، برندینگ و بازاریابی .
– عدم یکپارچگی بازار: ضعف در اتصال به بازارهای جهانی و محدودیت صادرات .
جدول ۲: ارزیابی دستاوردها و کاستی‌های کلیدی
| مولفه | دستاوردها | کاستی‌ها |
| زیرساخت‌ها | احداث سردخانه‌ها و انبارهای مدرن | پوشش ناکافی در مناطق محروم |
| فناوری | راه‌اندازی سامانه‌های دیجیتال | عدم بهره‌برداری از داده‌های کلان|
| تامین مالی | تخصیص یارانه کود برای کشت قراردادی | نبود صندوق‌های تضمین ریسک |
راهکارهای تحول‌آفرین برای آینده
1. تحول حکمرانی:
– تدوین قانون جامع کشاورزی قراردادی با محوریت شفافیت قراردادها و مکانیزم‌های حل اختلاف.
– ایجاد پلتفرم ملی نظارت دیجیتال برای رصد عملکرد تعاونی‌ها و ارزیابی اثرگذاری طرح‌ها .
2. ارتقای سرمایه انسانی:
– اجرای برنامه‌های آموزشی مهارت‌محور برای مدیران و اعضای تعاونی‌ها با تاکید بر فناوری‌های دیجیتال.
– جذب نسل جوان و زنان روستایی از طریق مشوق‌های مالیاتی و اعتباری .
3. توسعه مالی و فناوری:
– راه‌اندازی صندوق ضمانت محصولات کشاورزی برای پوشش ریسک‌های اقلیمی و بازار.
– ترویج کشاورزی دقیق با استفاده از ابزارهایی مانند EOSDA Crop Monitoring برای پایش سلامت محصول و بهینه‌سازی نهاده‌ها .
4. تکمیل زنجیره ارزش:
– توسعه تعاونی‌های نسل جدید (Value-Added Cooperatives) برای فعالیت در حوزه‌های پردازش، بسته‌بندی و بازاریابی.
– ایجاد اتصال به بازارهای جهانی از طریق دیپلماسی تجاری و رعایت استانداردهای بین‌المللی .
افق‌های پیش‌رو
سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران با وجود چالش‌های ساختاری، گام‌های بلندی در توسعه کشاورزی قراردادی برداشته است. موفقیت‌های اولیه در مقیاس‌گذاری طرح‌های قراردادی (مانند ۴۰۰,۰۰۰ هکتار اجرا شده) و تمرکز بر محصولات راهبردی، ظرفیت این الگو را برای تحول بخش کشاورزی نشان می‌دهد. با این حال، تحقق کامل مزایای کشاورزی قراردادی مستلزم عبور از رویکرد بخشی به رویکرد اکوسیستمی است که در آن نهادهای دولتی، تعاونی‌ها، بخش خصوصی و جوامع محلی در چارچوبی هم‌زیستانه عمل کنند. اولویت‌های آینده باید شامل افزایش تاب‌آوری کشاورزان خرد از طریق دیجیتالی‌سازی، تنوع‌بخشی مالی و ادغام زنان روستایی در زنجیره ارزش باشد. تنها با تحول نهادی عمیق می‌توان به اهداف والایی چون “تنظیم بازار”، “تضمین امنیت غذایی” و “جهش تولید” دست یافت.