نبرد ناموزون سموم پرخطر و کم‌خطر در کشاورزی ایران
پایگاه خبری داوان نیوز: در میانه چالش‌های فزاینده کشاورزی مدرن، از آلودگی محیط‌زیست تا نگرانی‌های جدی درباره سلامت محصولات غذایی، استفاده از آفت‌کش‌ها به یکی از حساس‌ترین موضوعات این عرصه تبدیل شده است. بسیاری از کشاورزان همچنان از سموم پرخطری استفاده می‌کنند که سال‌هاست در دنیا ممنوع اعلام شده‌اند. اما چرا جایگزینی این سموم با گزینه‌های کم‌خطر با چنین سرعت کندی روبرو است؟ موانع اصلی بر سر این راه کدامند: هزینه، عادت، نبود آموزش یا نبود جایگزین‌های موثر؟
ناظم رامتین/ داوان نیوز؛ در این گفت‌وگوی تخصصی، مهمان مصاحبه ما مهندس فردین شهبازنژاد، مدیر مؤسسه کشاورزی خوشه طلایی و کارشناس ارشد گیاه‌پزشکی، به شکلی کارشناسانه و بی‌طرف به واکاوی ابعاد مختلف این معضل می‌پردازد و از الزامات گذار از سموم پرخطر به سمت یک کشاورزی پایدارتر می‌گوید.
داوان نیوز: آقای شهبازی‌نژاد، بسیار سپاسگزاریم که وقت خود را در اختیار ما و مخاطبان پایگاه خبری داوان نیوز قرار دادید. امروز قصد داریم در مورد یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های حوزه کشاورزی، یعنی «آفتکشهای پرخطر» و راه‌های جایگزینی آن‌ها گفت‌وگو کنیم. پیش از شروع سوالات، لطفاً خود و مجموعه‌تان را معرفی بفرمایید.
شهبازنژاد: به نام خدا. من فردین شهبازنژاد هستم، کارشناس گیاه‌پزشکی و کارشناس ارشد حشره شناسی و مدیر و مسئول فنی مؤسسه کشاورزی خوشه طلایی.
داوان نیوز: اولین سوال ما این است که اساساً آفتکشهای پرخطر چه تعریفی دارند و آیا این سموم هنوز در بازار کشور ما وجود دارند؟
شهبازنژاد: ببینید، در گذشته سموم شیمیایی صرفاً با هدف کنترل حداکثری آفات و با کارایی بالا طراحی می‌شدند و توجه چندانی به ملاحظات محیط‌زیستی و کم‌خطر بودن صورت نمی‌گرفت. اما امروزه با پیشرفت علم، نگاه تغییر کرده است. در پاسخ به سوال شما باید بگویم: بله، متأسفانه هم قارچ‌کش‌ها و هم حشره‌کش‌های پرخطر هنوز در بازار وجود دارند. نکته کلیدی در اینجا، “مدیریت استفاده” از این سموم است که مسئولیت سنگینی بر دوش کارشناسان، داروخانه‌های گیاه‌پزشکی و توصیه‌کنندگان می‌گذارد.
داوان نیوز: آیا می‌توانید یک مثال عینی از این سموم پرخطر و مدیریت آن بزنید؟
شهبازنژاد: حتماً. به طور مثال “متالاکسیل” و “مانکوزب” که برای کنترل سفیدک داخلی در محصولاتی مانند خیار استفاده می‌شد، از سال جاری از لیست سموم مجاز کشور حذف شده‌اند. دوره کارنس این سموم بالای دو هفته است، یعنی باید حداقل دو هفته قبل از برداشت، استفاده از آن قطع شود. اما یک راه‌حل مدیریتی این است که استفاده از این قارچ‌کش را به مرحله “قبل از ظهور گل” یا “قبل از تشکیل میوه” محدود کنیم و پس از آن، حتماً با قارچ‌کش‌های کم‌خطرتر جایگزین شود.
داوان نیوز: با توجه به حذف برخی سموم، نقش نهادهای نظارتی مانند سازمان حفظ نباتات و مهم‌تر از آن، جایگزین‌های این سموم چیست؟
شهبازنژاد: سازمان حفظ نباتات لیست سموم غیرمجاز را به کلینیک‌ها ابلاغ می‌کند. اما مشکل اصلی زمانی است که جایگزین مناسبی تعریف نشده است. به عنوان مثال، وقتی “پاراکوات” (علف‌کش) یا “کلرپیریفوس” (حشره‌کش) حذف می‌شوند، جایگزین مشابه، ارزان و در دسترس چیست؟ همین عدم وجود جایگزین‌های مناسب باعث شده تا شبکه‌های توزیع غیرمجاز، این سموم را تأمین کنند و کشاورزان بر اساس عادت قدیمی، به سراغ آن‌ها بروند. برخورد قانونی راه حل است، اما راه حل مطمئنی نیست.
داوان نیوز: با این شرایط، کشاورز چگونه می‌تواند از اصالت و کیفیت آفت‌کشی که می‌خرد اطمینان حاصل کند؟
شهبازنژاد: اساس این کار بر “اعتماد” است. کشاورز به کارشناسی که با او تعامل دارد اعتماد می‌کند. وظیفه ما این است که این اعتماد را با مسئولیت‌پذیری پاسخ دهیم. راهکار ما در مؤسسه خودمان این بوده که انحصاراً از نمایندگان رسمی شرکت‌های معتبر خرید کنیم. اگر مشکلی پیش بیاید، یک مسیر قانونی و حقوقی شفاف برای پیگیری وجود دارد و این به ایجاد اطمینان در کشاورز کمک می‌کند.
داوان نیوز: حالا می‌خواهیم به یک مانع بزرگ دیگر بپردازیم: اقتصاد. با توجه به گرانی مواد اولیه و تورم، این افزایش قیمت آفت‌کش‌ها چه تأثیری بر انتخاب کشاورز می‌گذارد؟
شهبازنژاد: این یک واقعیت انکارناپذیر است. وقتی قیمت نهاده‌ها از جمله آفت‌کش‌ها بالا می‌رود، یک تمایل طبیعی در کشاورز به سمت سموم پرخطر ایجاد می‌شود؛ چون معمولاً ارزان‌تر هستند و اثر سریع‌تری دارند. در مقابل، آفتکشهای کم‌خطر غالباً گران‌تر هستند و اثرگذاری آن‌ها ممکن است زمان‌بر باشد. در نهایت، اگر قیمت محصول در بازار برای کشاورز به صرفه باشد، او برای حفظ محصولش چاره‌ای جز مصرف آفت‌کش نخواهد داشت، اما ممکن است به سمت گزینه ارزان‌تر یعنی سم پرخطر گرایش پیدا کند.
داوان نیوز: دقیقاً به همین نقطه رسیدیم. با این هزینه بالاتر، چرا یک کشاورز باید به سمت آفتکشهای کم‌خطر برود؟ اصلاً این سموم کم‌خطر چه ویژگی‌هایی دارند؟
شهبازنژاد: اولاً باید توضیح دهم که ما چیزی به نام آفت‌کش “دوستدار محیط‌زیست” مطلق نداریم. هر ماده‌ای که قرار است یک موجود زنده را از بین ببرد، تا حدی ریسک دارد. ما درباره “کم‌خطرتر” و “کم‌ریسک‌تر” صحبت می‌کنیم. مثلاً ترکیبات گیاهی مانند عصاره تلخ‌بیان، عصاره سیر یا روغن‌های مخصوص می‌توانند جایگزین شوند. اما مشکل اصلی اینجاست که این سموم کم‌خطر، غالباً تماسی هستند و نه سیستمیک. یعنی فقط به قسمتی که سمپاشی شود اثر می‌کنند. این موضوع نیاز به تکنولوژی پیشرفته‌تر سمپاشی و تکرار دفعات استفاده دارد که خود، هزینه اضافی بر دوش کشاورز می‌گذارد.
داوان نیوز: پس به طور خلاصه، موانع اصلی استفاده از سموم کم‌خطر، “اقتصاد کشاورز” و سپس “نقش مروجان” است.
شهبازنژاد: دقیقاً. برای حل این مشکل، باید یک هماهنگی و همدلی بین توزیع‌کنندگان، کارشناسان و نهادهای نظارتی ایجاد شود. کارشناس ما باید برای قانع کردن کشاورز وقت بگذارد و این زحمت باید دیده و تشویق شود. از طرفی، ارائه مشوق‌هایی مانند خدمات رایگان تشخیص آفت در کلینیک‌ها یا حتی یارانه برای خرید آفتکشهای کم‌خطر می‌تواند بسیار مؤثر باشد. در نهایت، این موضوع باید از یک “دانش” به یک “عادت” و “رفتار” در بیاید که در ابتدا سخت است، اما پس از نهادینه شدن، روال عادی کار خواهد شد.
داوان نیوز: به عنوان سوال پایانی، توصیه شخصی شما به کشاورزان به ویژه کشاورزان استان مازندران برای کاهش استفاده از آفتکشهای پرخطر چیست؟
شهبازنژاد: توصیه من این است: “خودتان را جای مصرف‌کننده محصول بگذارید.” من به برخی کشاورزان می‌گویم، اگر شما بخشی از محصولتان را فقط به این دلیل سم نمی‌زنید که خودتان آن را می‌خورید، آیا تمام نیازهای غذایی‌تان را خودتان تولید می‌کنید؟ مسلماً خیر. این یک چرخه باطل است. برای داشتن جامعه‌ای سالم، باید هزینه کنیم. اگر امروز برای سلامت خاک، آب و محصول هزینه نکنیم، فردا مجبوریم هزینه‌های چندبرابری را در بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های شلوغ بپردازیم. سلامت، سرمایه‌ای است که باید بر روی آن سرمایه‌گذاری بلندمدت داشت.
داوان نیوز: سخن بسیار حکیمانه‌ای بود. آقای شهبازی‌نژاد، از وقتی که در اختیار ما گذاشتید و از دانش و صداقت شما در این گفت‌وگو بینهایت سپاسگزاریم. تندرست باشید.
شهبازنژاد: من نیز از شما و مخاطبان محترم متشکرم.