برنج؛ هزاران سال همراه انسان/ کشت برنج، قدیمی‌ترین فعالیت کشاورزی
پایگاه خبری DA1news: برنج غذای اصلی بیش از 3 و نیم میلیارد نفر از مردم جهان است و در بسیاری از کشورها 50 درصد کالری روزانه مورد نیاز مردم را تشکیل می‌دهد. این محصول همچین منبع درآمد میلیون‌ها کشاورز در آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی است. کشت برنج یکی از قدیمی‌ترین فعالیت‌های کشاورزی نوع بشر است و تاریخچه‌ی آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. این محصول ابتدا در آسیا کاشته شد و سپس در سایر مناطق جهان گسترش یافت. در این نوشته به سابقه‌ی کشت برنج در جهان و ایران می‌پردازیم.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، شواهد باستان‌شناسی در چین نشان می‌دهد که برنج نخستین بار 10 هزار سال پیش در منطقه‌ی رود یانگ‌تسه کشت شده است. در چین باستان (دوره‌ی دودمان شانگ؛ 1600 تا 1046 ق.م) برنج یکی از محصولات اصلی کشاورزی شد و در دوره‌ی دودمان ژو (1046 تا 221 ق.م) تکنیک‌های بهبودیافته‌ی آبیاری و کشت برنج گسترش یافت.
در دوره‌ی دودمان هان (206 ق.م تا 220 م) سیستم‌های آبیاری پیشرفته و استفاده از ابزارهای آهنی سبب افزایش محصول برنج شد و صادرات برنج در سراسر چین رونق گرفت. از قرن 7 تا قرن 13 میلادی برنج به‌عنوان غذای اصلی چینی‌ها تثبیت شد.
در قرن بیستم با استفاده از فناوری‌های جدیدی تولید برنج در چین به‌شدت افزایش یافت و امروزه این کشور با تولید بیش از 210 میلیون تن برنج، بزرگ‌ترین تولیدکنندهی این محصول در جهان است.
برنج در هند، جنوب و جنوب شرقی آسیا
حدود 5 هزار سال پیش برنج در تمدن‌های دره‌ی سند و مناطق شرقی هند کشت می‌شده است. در متون سانسکریت از برنج به‌عنوان یک محصول مقدس یاد می‌شود. هند امروزه دومین تولیدکنندهی بزرگ برنج در جهان است.
از حدود 4 هزار سال پیش کشت برنج در آسیای جنوب شرقی (کشورهای تایلند، ویتنام، اندونزی و فیلیپین متداول بوده است و نه‌تنها یک محصول غذایی، بلکه بخشی از فرهنگ و آداب و رسوم این ملت‌ها محسوب می‌شده است.
برنج در ایران
به نظر می‌رسد برنج از طریق تجارت با هند و چین وارد ایران شده باشد. سابقه‌ی کشت برنج در ایران به 2500 سال پیش بازمی‌گردد. اولین شواهد کشت برنج به دوران هخامنشیان (550 تا 330 ق.م) باز می‌گردد. در آن زمان برنج در ایالت‌های شرقی مانند سیستان و بلوچستان و خوزستان کشت می‌شد. کشت برنج در دوره‌ی هخامنشی و ساسانی در مناطق شمالی ایران مانند گیلان و مازندران رواج یافت و بعدها به بین‌النهرین و مناطق غربی آسیا گسترش یافت.
در دوران اشکانیان و ساسانیان (247 ق.م تا 330 م) برنج به‌عنوان یک محصول ارزشمند در سفره‌ی ایرانیان جای گرفت و کشت آن در گیلان و مازندران افزایش یافت. در دوره‌ی اسلامی (ق 7 تا 15 م) برنج‌کاری در گیلان، مازندران، خوزستان و گلستان امروزی رونق پیدا کرد.
در دوره‌ی صفویه (قرن 16 و 17 م) برنج یکی از غذاهای اصلی درباره سلطنتی بود. در دوره‌ی شاه عباس اول سیستم‌های آبیاری بهبود یافت و کشت برنج در استان‌های شمالی افزایش پیدا کرد.
در دوران قاجار برنج به‌مرور وارد رژیم غذایی تمام اقشار جامعه شد و در دوران پهلوی اصلاح نژاد برنج آغاز شد که افزایش تولید را در پی داشت.
در ایران امروز سالانه حدود 3 میلیون تن برنج در ایران تولید می‌شود و استان‌های مازندران، گیلان و گلستان قطب‌های اصلی تولید برنج هستند. برنج ایرانی به دلیل کیفیت بالا و عطر و طعم منحصربه‌فرد شهرت جهانی دارد و از میان مشهورترین انواع آن می‌توان به برنج طارم، برنج صدری، برنج هاشمی و برنج دم‌سیاه اشاره کرد.
برنج در ژاپن
کشت برنج از حدود 3 هزار سال پیش نقش مهمی در اقتصاد و فرهنگ کشور ژاپن ایفا کرده است. با گذشت زمان کشت برنج در آسیا پیشرفت کرد و کشورهای مختلف با تکیه بر تکنیک‌هایی مانند شالیزارهای پلکانی، آبیاری مصنوعی و اصلاح نژاد، کشت این محصول را توسعه دادند. امروزه چین، هند، اندونزی، بنگلادش، تایلند و ویتنام بزرگ‌ترین تولیدکنندگان بزرگ برنج جهان هستند و این محصول همچنان غذای اصلی میلیاردها نفر در قاره‌ی آسیاست.
کشت برنج در قاره‌ی اورپا
برنج بومی قاره‌ی اروپا نیست و از طریق تجارت و مهاجرت از آسیا و خاورمیانه به اروپا وارد شده است. سابقه‌ی ورود برنج به اروپا را حدود 1000 سال پیش برآورد کرده‌اند. به نظر می‌رسد که برنج ازطریق جاده‌ی ابریشم و مسیرهای تجاری مدیترانه وارد اروپا شده باشد، اما شواهدی وجود دارد که یونانیان و رویمان با برنج آشنا بوده‌اند اما کشت آن رایج نبوده است.
در قرن هشتم میلادی مسلمانان برنج را به اسپانیا و پرتغال امروزی وارد کرده و در مناطق جنوبی اسپانیا مانند آندلس و والنسیا کاشتند. پس از آن کشت برنج در ایتالیا رواج یافت؛ به‌طوری‌که این کشور در حال حاضر نیز از مهم‌ترین تولیدکنندگان برنج اروپاست.
در دوران رنسانس کشاورزی در اروپا پیشرفت کرد و مزارع برنج در مناطقی با خاک مناسب و آب کافی (مانند شمال ایتالیا و جنوب فرانسه) توسعه یافت. در دوران مدرن با بهبود سیستم‌های آبیاری و اصلاح نژاد برنج، تولید آن در اروپا افزایش یافت.
امروزه در ایتالیا، اسپانیا، فرانسه، پرتغال، یونان و بلغارستتان برنج کشت می‌شود. اگرچه اروپا در مقایسه با آسیا تولید زیادی ندارد، اما برنج‌های ریزوتو و کوتاه‌دانه در این کشورها کاشته می‌شود که در غذاهای مدیترانه‌ای از آنها استفاده می‌شد.
برنج در قاره‌ی آمریکا
برنج بومی قاره‌ی آمریکا نیست و از طریق مهاجرت و استعمار وارد این قاره شده است.
استعمارگران اسپانیایی و پرتغالی «برنج آسیایی» را در قرن 16 و 17 میلادی ازطریق آفریقا و آسیا به این قاره بردند. برنج آفریقایی ازطریق تجارت برده به آمریکای جنوبی و جنوبی‌ترین بخش‌های آمریکای شمالی وارد شد.
نخستین بار پرتغالی‌ها برنج را به برزیل بردند و این کشور به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان برنج آمریکای جنوبی تبدیل شد.
اوروگوئه، آرژانتین، پاراگوئه و مستعمرات اسپانیا و فرانسه، به‌ویژه جمهوری دومنیکن و کوبا از دیگر کشورهایی بودند که برنج در آنها کشت شد.
در قرن 17 و 18 برنج از ماداگاسکار و آفریقا توسط برده‌داران و بازرگانان به آمریکای شمالی منتقل شد. مهاجران فرانسوی و بردگان آفریقایی نیز کشت برنج را در ایالت لوئیزیانا گسترش دادند. در دوره‌ی تب طلا در کالیفرنیا، قرن 19، مهاجران پینی برای یافتن طلا به این ایالت هجوم آوردند و کشت برنج در مناطق آبگیر توسعه یافت. امروزه کالیفرنیا از مهم‌ترین تولیدکنندگان برنج ایالات متحده است.
امروزه آرژانتین و برزیل در آمریکای جنوبی و ایالت‌های آرکانزاس، کالیفرنیا، تگزاس، لوئیزیانا و می‌سی‌سی‌پی تولیدکنندگان بزرگ ایالات متحده هستند.
برنج در قاره‌ی آفریقا
آفریقا یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان برنج جهان است. این محصول هم به‌صورت بومی در این قاره کشت می‌شده و هم ازطریق تجارت و استعمار وارد آن شده است.
برنج آفریقایی (اُریگا گلابریما) از 3 هزار سال پیش به‌صورت بومی در مناطقی مانند سنگال، مالی، گینه و نیجریه کشت می‌شده است. در قرون 8 تا 15 میلادی برنج آسیایی از طریق بازرگانان هندی، عرب و ایرانی به آفریقا وارد شد. در دوران استعمار (قرن 16 تا 20) کشورهای مستعمره مانند سنگال، گینه و ماداگاسکار به مراکز بزرگ تولید برنج تبدیل شدند.
پس از استقلال کشورهای آفریقایی در قرن بیستم برنامه‌های اصلاح نژاد و بهبود روش‌های کشاورزی سبب رشد تولید این محصول شد. امروزه نیجریه بزرگ‌ترین تولیدکنندهی برنج قاره‌ی آفریقاست.
نقش برنج در مقابله با بحران گرسنگی
برنج یکی از محصولات اصلی در برنامه‌های جهانی تغذیه و کمک‌های غذایی است و سازمان‌هایی مانند برنامه‌ی جهانی غذا (WFP) در سبد غذایی خود استفاده می‌کنند. با توجه به رشد جمعیت در جهان حفظ و بهبود تولید برنج برای جلوگیری از گرسنگی و سوء تغذیه ضروری است. اگرچه تغییرات اقلیمی، کمبود آب و افزایش جمعیت چالش‌هایی بر سر راه تولید برنج قرار داده‌اند، اما با توجه به اصلاح نژاد و توسعه‌ی کشت برنج‌های مقاوم به خشکی و سیل، می‌توان امیدوار بود که تولید این محصول در جهان پایدار باشد.