فرسایش خاک، چالش دیرپای محیط زیستی ایران
پایگاه خبری داوان نیوز: فرسایش خاک به عنوان یکی از جدی‌ترین چالش‌های محیط زیستی ایران محسوب می‌شود که هم عوامل طبیعی و هم فعالیت‌های انسانی در تشدید آن نقش دارند.
به گزارش ناهید حسینی خبرنگار داوان نیوز، این گزارش به تحلیل مدیریت فرسایش خاک در ایران می‌پردازد و عملکرد نهادهای علمی و اجرایی مرتبط را بررسی می‌کند. با وجود تلاش‌های صورت گرفته، آمارها نشان می‌دهند که میزان فرسایش خاک در ایران تقریباً سه برابر متوسط جهانی است که نشان‌دهنده ضرورت بازنگری اساسی در سیاست‌های حفاظتی است. در این گزارش، عوامل کلیدی فرسایش، چالش‌های مدیریتی و راهکارهای بهبود وضعیت موجود ارائه شده است.
خاک به عنوان یکی از ارزشمندترین منابع طبیعی، پایه‌ای برای امنیت غذایی و تعادل اکولوژیک محسوب می‌شود. در ایران، فرسایش خاک تهدیدی جدی برای پایداری منابع طبیعی و توسعه کشاورزی است. بر اساس آمارها، سالانه حدود ۷۵ میلیارد تن خاک در جهان دچار فرسایش می‌شود و سهم ایران از این رقم قابل توجه است . فرسایش خاک نه تنها حاصلخیزی زمین را کاهش می‌دهد، بلکه موجب رسوبگذاری در مخازن سدها، کاهش کیفیت آب و تشدید پدیده بیابان‌زایی می‌شود. این گزارش با هدف تحلیل عملکرد نهادهای متولی و ارائه راهکارهای بهبود مدیریت فرسایش خاک در ایران تهیه شده است.
عوامل فرسایش خاک در ایران
عوامل طبیعی
– اقلیم و بارش: نظام بارشی مدیترانه‌ای با فرسایندگی زیاد در بسیاری از مناطق ایران حاکم است. بارش‌های شدید و رگباری به ویژه در مناطق کوهستانی موجب فرسایش آبی قابل توجهی می‌شود .
– ویژگی‌های خاک و زمین‌شناسی: وسعت زیاد خاک‌ها و سازندهای حساس به فرسایش (مانند مارن‌ها) زمینه طبیعی برای فرسایش را فراهم می‌کند .
– پوشش گیاهی: پوشش گیاهی طبیعی در بسیاری از مناطق ایران تنک است که موجب کاهش ظرفیت نگهداری خاک و افزایش آسیب‌پذیری آن می‌شود .
عوامل انسانی
– فعالیت‌های کشاورزی ناپایدار: شخم زدن غیراصولی، کشت محصولات یک‌ساله بدون توجه به تناوب زراعی و حذف مواد آلی خاک از جمله عوامل تشدید فرسایش هستند .
– تغییر کاربری اراضی: تبدیل غیراصولی مراتع و جنگل‌ها به زمین‌های کشاورزی یا مناطق شهری موجب از بین رفتن پوشش محافظ خاک شده است .
– چرای بی‌رویه دام: چرای مفرط در مراتع منجر به کاهش پوشش گیاهی و افزایش فرسایش پذیری خاک شده است .
– پروژه‌های عمرانی: اجرای پروژه‌هایی مانند جاده‌سازی، معدن‌کاوی و احداث ساختمان بدون رعایت اصول حفاظت خاک، فرسایش را تشدید می‌کند .
عملکرد نهادهای علمی و اجرایی
نهادهای علمی
نهادهای علمی مانند پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و دانشگاه‌ها نقش مهمی در مطالعه و شناسایی عوامل فرسایش خاک داشته‌اند. این نهادها با انجام تحقیقات میدانی و ارائه مدل‌های تجربی، سعی در برآورد میزان فرسایش و شناسایی مناطق بحرانی داشته‌اند. به عنوان مثال، مطالعاتی در حوزه آبخیز گلازچای اشنویه نشان داد که ۷۶٪ از منطقه در طبقه متوسط فرسایش قرار دارد و گونه‌های گیاهی بومی برای مدیریت زیستی فرسایش پیشنهاد شده‌اند . همچنین، تحقیقاتی در زمینه شاخص‌های فرسایندگی باران و انتخاب شاخص مناسب برای ایران انجام شده است . با این حال، ضعف در تبدیل پژوهش‌ها به راهکارهای عملیاتی و نبود مطالعات جامع در مقیاس ملی از جمله چالش‌های پیش روی نهادهای علمی است.
نهادهای اجرایی
نهادهای اجرایی مانند سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و وزارت جهاد کشاورزی مسئولیت اجرای پروژه‌های حفاظت خاک را بر عهده دارند. این نهادها با اجرای پروژه‌هایی مانند عملیات آبخیزداری و آبخوانداری توانسته‌اند تا حدی میزان فرسایش خاک را کنترل کنند . همچنین، تصویب قانون حفاظت خاک در سال ۱۳۹۸ گام مثبتی در جهت ایجاد چارچوب قانونی برای حفاظت از خاک بوده است. با این حال، مشکلاتی همچون ضعف در اجرای قوانین، کمبود اعتبارات و عدم مشارکت مؤثر جوامع محلی موجب کاهش اثربخشی این پروژه‌ها شده است .
چالش‌های مدیریت فرسایش خاک در ایران
1. ضعف قوانین و مقررات: قوانین موجود اغلب جامع و ضمانت اجرایی کافی ندارند. برای مثال، با وجود تصویب قانون حفاظت خاک، اجرای آن با چالش‌های زیادی روبرو است .
2. پراکندگی مسئولیت‌ها: مدیریت خاک در ایران میان نهادهای مختلفی پراکنده است که موجب عدم انسجام در برنامه‌ریزی و اجرا می‌شود.
3. کمبود اعتبارات: پروژه‌های حفاظت خاک اغلب پر هزینه و زمان‌بر هستند و بودجه اختصاص یافته اغلب کافی نیست.
4. فقدان آگاهی و مشارکت مردمی: کشاورزان و بهره‌برداران محلی اغلب از اهمیت حفاظت خاک آگاهی ندارند و در پروژه‌های حفاظتی مشارکت داده نمی‌شوند.
5. فقدان سیستم پایش جامع: ایران فاقد سیستم ملی پایش فرسایش خاک است که بتواند داده‌های دقیق و به‌روز را ارائه دهد.
راهکارهای بهبود مدیریت فرسایش خاک
1. اجرای مدیریت زیستی فرسایش خاک: استفاده از گونه‌های گیاهی بومی برای تثبیت خاک و کاهش فرسایش، همانند آنچه در حوزه آبخیز گلازچای اشنویه انجام شد .
2. تلفیق دانش بومی و علمی: مشارکت جوامع محلی در طراحی و اجرای پروژه‌های حفاظت خاک و استفاده از دانش بومی برای مدیریت پایدار خاک.
3. افزایش اعتبارات و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های حفاظتی: تخصیص بودجه کافی برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری، تراس‌بندی و کشاورزی حفاظتی.
4. آموزش و ترویج فرهنگ حفاظت از خاک: برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای کشاورزان و بهره‌برداران محلی درباره اهمیت خاک و روش‌های حفاظت از آن.
5. تقویت قوانین و ضمانت اجرایی آنها: بازنگری در قوانین موجود و ایجاد سازوکارهای نظارتی برای اجرای مؤثر قوانین حفاظت خاک.
نتیجه‌گیری
فرسایش خاک در ایران یک چالش چندبعدی است که هم عوامل طبیعی و هم عوامل انسانی در آن نقش دارند.اگرچه نهادهای علمی و اجرایی تلاش‌هایی برای مدیریت این پدیده انجام داده‌اند، اما آمارها نشان می‌دهند که این تلاش‌ها کافی نبوده و میزان فرسایش خاک در ایران همچنان نگران‌کننده است. برای بهبود مدیریت فرسایش خاک، نیازمند عزم ملی، مشارکت جوامع محلی، تقویت قوانین و افزایش اعتبارات هستیم. تنها با اجرای برنامه‌های جامع و یکپارچه می‌توان از این منبع حیاتی برای نسل‌های آینده حفاظت کرد.
این گزارش تحلیلی با استناد به منابع معتبر و داده‌های علمی تهیه شده است.