مقالات
پارادوکس تات: دستاوردهای ملموس، انتقادات کوبنده
سازمان تحقیقات کشاورزی در یک دهه گذشته، همزمان با ثبت دستاوردهای ملموس در حوزههایی مانند افزایش بهرهوری آب، تولید ارقام مقاوم و کاهش وابستگی به بذر خارجی، با انتقادات فزایندهای نیز مواجه بوده است. تحلیل این دوگانگی، نشاندهنده شکافی عمیقتر از مسائل عملکردی است؛ شکاف میان «انتظارات بیحد» و «محدودیتهای واقعی» در تحقیقات کشاورزی ایران.
پایگاه خبری داوان نیوز: سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) در یک موقعیت پارادوکسیکال قرار دارد: از یک سو مأموریت گستردهای برای نوسازی بخش کشاورزی ایران بر عهده دارد و از سوی دیگر با محدودیتهای ساختاری عمیق، انتظارات غیرواقعبینانه و انتقادات مخربی مواجه است که اغلب بدون درنظرگرفتن بستر سیستمی و ساختاری صورت میگیرد. این گزارش با رویکردی تحلیلی-انتقادی، به بررسی این تناقض و پیامدهای آن برای توسعه کشاورزی کشور میپردازد.
سازمان تات به عنوان بازوی پژوهشی بخش کشاورزی ایران، شاهد چرخههای مکرر انتقادات شدید بوده است. نکته پارادوکسیکال اینجاست که ، حجم تولیدات علمی، ثبتهای ارقام جدید، و فعالیتهای پژوهشی این سازمان روندی صعودی داشته است. این تناقض آشکار پرسش مهمی را ایجاد میکند: چگونه سازمانی با فعالیت مستمر پژوهشی، هدف چنین انتقادات کوبندهای قرار میگیرد؟
انتظارات غیرواقعبینانه؛ معضلی ساختاری
- ۱. انتظار معجزه در شرایط محدود
– توقع فناوریهای پیشرفته بدون زیرساخت کافی: انتظار توسعه زیستفناوری کشاورزی در شرایط محدودیت دسترسی به تجهیزات، مواد اولیه و تبادلات علمی بینالمللی.
– انتظار حل بحران آب با تحقیقات صرف: با وجودی که مدیریت منابع آب کشور نیازمند تحول در سیاستهای کلان، قیمتگذاری و نظام بهرهبرداری است، انتظار میرود تات به تنهایی این بحران را از طریق تحقیقات حل کند.
– توقع خودکفایی در شرایط تحریم: انتظار خودکفایی در بذر، ماشینآلات و نهادهها در حالی که بسیاری از صنایع بالادستی دچار مشکلات ساختاری هستند. - ۲. نادیده گرفتن محدودیتهای بودجهای
بودجه تحقیقات کشاورزی ایران سهم ناچیزی از تولید ناخالص داخلی بخش کشاورزی را تشکیل میدهد. با این حال، انتظار میرود این سازمان همان دستاوردهای کشورهایی را داشته باشد که بین ۲ تا ۳ درصد ارزش بخش کشاورزی را به تحقیقات اختصاص میدهند.
محدودیتهای ساختاری نادیده گرفته شده
- ۱. گسست ساختاری در نظام نوآوری کشاورزی
– جدایی پژوهش از اجرا: ساختار اداری کشور، سازمانهای تحقیقاتی، اجرایی و ترویجی را در بدنههای جداگانه قرار داده که هماهنگی بین آنها نیازمند فرآیندهای پیچیده اداری است.
– محدودیت اختیارات در جذب و نگهداشت نیروی انسانی: سیستم یکپارچه دولتی، انعطاف لازم برای جذب پژوهشگران برتر و حفظ آنها با مزایای رقابتی را از تات گرفته است.
– تمرکزگرایی افراطی: بسیاری از تصمیمات کلان در وزارتخانه گرفته میشود و تات صرفاً نقش مجری را ایفا میکند. - ۲. محدودیتهای بینالمللی تحمیلی
– تحریم دسترسی به ژرمپلاسم: محدودیت در تبادل منابع ژنتیکی که زیربنای تحقیقات بهنژادی است.
– محرومیت از همکاریهای علمی: محدودیت در مشارکت پروژههای بینالمللی که انتقال دانش و فناوری را ممکن میسازد.
– مشکل در خرید تجهیزات: حتی در صورت تأمین بودجه، خرید بسیاری از تجهیزات پژوهشی پیشرفته به دلیل تحریمها غیرممکن یا بسیار پرهزینه است.
انتقادات مخرب؛ آسیبزاتر از کمک
- ۱. ویژگیهای انتقادات مخرب
– کلیگویی بدون ارائه راهکار: انتقادات عمومی بدون اشاره به راهحلهای عملی.
– نادیده گرفتن دستاوردها: عدم توجه به موفقیتهایی مانند معرفی ارقام متحمل به خشکی یا کاهش مصرف آب در برخی محصولات.
– مقایسههای ناعادلانه: مقایسه عملکرد تات با سازمانهای تحقیقاتی کشورهای توسعهیافته بدون درنظرگرفتن اختلاف بودجه، امکانات و بسترهای نهادی.
– سیاسیسازی انتقادات: استفاده از انتقادات برای اهداف سیاسی که به جای حل مسئله، به حاشیهبردن بحث میانجامد. - ۲. پیامدهای انتقادات مخرب
– کاهش انگیزه پژوهشگران: پژوهشگرانی که با وجود محدودیتها تلاش میکنند، با انتقادات عمومی بیاساس دلسرد میشوند.
– توجیه کاهش بودجه: این انتقادات گاه بهانهای برای کاهش بیشتر بودجه تحقیقاتی میشود.
– تضعیف اعتماد عمومی: ایجاد این تصویر که “هیچ کاری انجام نمیشود” در حالی که بسیاری از دستاوردها به دلیل ضعف در اطلاعرسانی یا مقیاس کوچک، دیده نمیشوند.
– انتقال فشار غیرمنطقی: فشار انتقادات عمومی، منجر به تصمیمات عجولانه و پروژههای نمایشی میشود که اثربخشی پایینی دارند.
مطالعه موردی: بحران آب و انتظارات از تات
- وضعیت موجود:
– بخش کشاورزی حدود ۹۰ درصد مصرف آب کشور را به خود اختصاص میدهد.
– راندمان آبیاری ملی در محدوده ۴۵ درصد قرار دارد. - انتظارات غیرواقعبینانه:
– انتظار افزایش این راندمان به ۷۰ درصد در مدت کوتاه صرفاً از طریق تحقیقات. - واقعیت ساختاری:
– بهبود راندمان آبیاری نیازمند:
۱. نوسازی شبکههای آبیاری (مسئولیت وزارت نیرو)
۲. تغییر الگوی کشت (نیازمند سیاستهای قیمتگذاری و حمایتی)
۳. توسعه سیستمهای نوین آبیاری (محدودیت در واردات تجهیزات به دلیل تحریمها)
۴. آموزش کشاورزان (محدودیت در تعداد مروجان) - دستاوردهای نادیده گرفته شده تات:
– معرفی ۱۵ رقم محصول کمآببر در پنج سال اخیر
– توسعه سامانههای پایش مصرف آب در ۲۰۰۰ مزرعه نمونه
– آموزش ۴۰ هزار نفر-روز کشاورز در زمینه مدیریت آب
راهبردهای خروج از بنبست
- ۱. بازتعریف انتظارات بر اساس واقعیتها
– تعریف نقش واقعبینانه: شفافسازی درباره آنچه در حیطه اختیارات و توانمندیهای تات است و آنچه نیازمند همکاری سایر نهادهاست.
– سند نقشه راه تحقیقات کشاورزی: تعیین اولویتهای واقعبینانه با درنظرگرفتن محدودیتهای بودجهای، فناوری و بینالمللی. - ۲. اصلاح ساختار ارتباطی و شفافسازی
– گزارشدهی واقعبینانه: ارائه گزارشهایی که هم دستاوردها و هم محدودیتها را شفاف بیان کند.
– ایجاد کانالهای ارتباطی مستقیم: ایجاد پلتفرمهای تعامل مستقیم با کشاورزان پیشرو، تشکلها و بخش خصوصی.
– مستندسازی موفقیتها و شکستها: ارائه تحلیلی شفاف از پروژههای موفق و ناموفق و دلایل آن. - ۳. تغییر رویکرد از دفاعی به تعاملی
– پذیرش انتقادات سازنده: ایجاد مکانیسم رسمی برای دریافت، طبقهبندی و پاسخ به انتقادات.
– تشکیل هیأت مشورتی ذینفعان: شامل نمایندگان کشاورزان، بخش خصوصی، دانشگاهها و نهادهای نظارتی.
– اجرای پروژههای مشترک شفاف: با مشارکت ذینفعان مختلف برای افزایش حس مالکیت و کاهش انتقادات غیرواقعبینانه. - ۴. تمرکز بر نقاط قوت و مزیتهای نسبی
– تمرکز بر تحقیقات کمهزینه با اثرگذاری بالا: مانند بهنژادی گیاهان متحمل به خشکی و شوری.
– توسعه همکاریهای منطقهای: استفاده از ظرفیتهای همکاری با کشورهای همسایه با شرایط اقلیمی مشابه.
– بهرهگیری از تحقیقات بینالمللی بازدسترس: تمرکز بر تطبیق و بومیسازی تحقیقاتی که به صورت دسترسی آزاد منتشر میشوند.
به سوی یک واقعگرایی سازنده
سازمان تات در دوراهی خطرناکی قرار دارد: از یک سو باید به مأموریت توسعهای خود عمل کند و از سوی دیگر با انتظارات غیرواقعبینانه، محدودیتهای ساختاری و انتقادات مخربی مواجه است که گاه بیشتر از مشکلات فنی، انرژی سازمان را تحلیل میبرند.
راه برونرفت، نه انفعال در برابر انتقادات و نه دفاع کلی از عملکرد سازمان، بلکه رویکرد واقعگرایی سازنده است. این رویکرد شامل سه عنصر اصلی است:
۱. شفافسازی سیستماتیک محدودیتها: اعلام عمومی و مستمر محدودیتهای بودجهای، تحریمی و ساختاری که عملکرد سازمان را تحت تأثیر قرار میدهد.
۲. بازتعریف انتظارات بر اساس واقعیتها: تعریف پروژهها و اهدافی که با توجه به امکانات موجود، قابل دستیابی هستند.
۳. تعامل فعال با منتقدان: تبدیل منتقدان مخرب به مشارکتکنندگان سازنده از طریق درگیرکردن آنها در فرآیند شناسایی مشکلات و یافتن راهحلها.
آینده تحقیقات کشاورزی ایران نیازمند قرارداد اجتماعی جدیدی است که در آن، جامعه، سیاستگذاران و نهادهای نظارتی، محدودیتهای واقعی تحقیقات کشاورزی را درک کنند و سازمان تات نیز تعهد شفاف و واقعبینانهای به دستاوردهای قابل حصول ارائه دهد.
تنها با این رویکرد واقعگرایانه میتوان چرخه معیوب انتظارات غیرواقعبینانه و انتقادات مخرب را شکست و فضایی برای پیشرفت تدریجی اما مستمر تحقیقات کشاورزی کشور ایجاد کرد.