جنگل‌های هیرکانی: میراثی کهن در آستانه تهدید
پایگاه خبری داوان نیوز: جنگل‌های هیرکانی، نگین سبز شمال ایران و میراثی جهانی، این روزها با تهدیدات متعددی از جمله تغییرات اقلیمی، تصرف اراضی و قطع غیرقانونی درختان روبرو هستند. برای واکاوی دستاوردها و چالش‌های پیش روی این اکوسیستم منحصر به فرد، با دکتر شهریار صبح‌زاهدی، رئیس بخش تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان گیلان و پژوهشگر مروج ارشد جنگل‌های هیرکانی، به گفت‌وگو نشستیم.
داوان نیوز: به عنوان اولین سؤال، بفرمایید مهم‌ترین دستاوردهای بخش جنگل‌ها و مراتع استان گیلان در سال‌های اخیر چه بوده است؟
دستاوردهای ما در دو بخش «جنگل و مرتع» و «آبخیزداری» متمرکز است. در بخش جنگل، تمرکز اصلی بر روی «سازگاری گونه‌های درختی» در مناطق مختلف استان و همچنین «زراعت چوب» بوده است. تاکنون دو رقم پر بازده در حوزه زراعت چوب معرفی کرده‌ایم و به زودی رقم سوم را نیز رونمایی خواهیم کرد تا نیاز چوب استان و شمال کشور به شکل پایدارتری تأمین شود. در حوزه آبخیزداری نیز بر روی مباحث حفاظت خاک، مدیریت حوزه‌های آبخیز و مقابله با پیامدهای خشکسالی و تغییر اقلیم کار می‌کنیم.
داوان نیوز: با توجه به تهدیدات گسترده علیه جنگل‌های هیرکانی، از قطع درختان گرفته تا احداث جاده‌های غیرمجاز، مرکز تحقیقات شما چه اقدام عملی برای حفاظت از این میراث جهانی انجام داده است؟
پاسخ: پیش از هر چیز باید تأکید کنم که جنگل‌های هیرکانی با سابقه‌ای ۲۰ تا ۶۰ میلیون ساله، یک میراث جهانی و سرمایه‌ای بی‌نظیر هستند. یکی از کلیدی‌ترین اقدامات ما، ارائه راه‌حل جایگزین برای تأمین چوب مورد نیاز جامعه بوده است. پیش از اجرای «طرح تنفس جنگل» در سال ۹۶، ما به سازمان جنگل‌ها هشدار داده بودیم که روش‌های برداشت سنتی اشتباه است و نیاز به مدیریت جایگزین داریم. متأسفانه آن هشدارها به موقع جدی گرفته نشد.
دستاورد ملموس ما در این زمینه، معرفی ارقام جدید صنوبر با عملکرد دو برابری است. در حالی که روش‌های سنتی ۱۰ تا ۱۵ مترمکعب در هکتار رشد سالانه داشتند، ارقام جدید ما بین ۲۵ تا ۳۰ مترمکعب تولید دارند. این امر می‌تواند به تأمین بخشی از نیاز ۶ میلیون مترمکعبی چوب استان کمک کرده و فشار بر جنگل‌های طبیعی را کاهش دهد.
داوان نیوز: به نظر شما، عامل انسانی در نابودی جنگل‌ها تأثیرگذارتر است یا عوامل طبیعی؟
متأسفانه باید بگویم که عامل انسانی سهم به مراتب پررنگ‌تری دارد. ما در شمال کشور با یک توسعه احساسی و بدون ضابطه مواجهیم. میل به داشتن زمین و ویلا در گیلان، موجب تغییر کاربری اراضی جنگلی به کشاورزی و مسکونی شده است. احداث جاده‌ها با عنوان‌های فریبنده‌ای مانند «دسترسی عمومی» یا «گردشگری»، بدون رعایت اصول علمی، باعث تخریب گسترده و کاهش سطح جنگل‌ها شده است. این در حالی است که کارکرد اصلی جنگل در تعدیل آب و هوا و تغذیه آبخوان‌هاست که امروزه شاهد تضعیف آن هستیم.
داوان نیوز: برای تبدیل این یافته‌های علمی به اقدام عملی، با چه نهادهایی همکاری می‌کنید و این همکاری چگونه است؟
ما با دستگاه‌هایی مانند اداره کل منابع طبیعی، مدیریت بحران استانداری، سازمان جهاد کشاورزی و اداره کل محیط زیست تعامل داریم. ارتباط خوبی بین کارشناسان ما و این نهادها برقرار است، اما معتقدم این تعامل کافی نیست. باید مدیریت علمی و منسجم‌تری، به ویژه در حوزه آبخیزداری، در استان حاکم شود. دستگاه‌های اجرایی باید بیش از پیش به نظرات مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی ارج نهند و آنها را به کار ببندند.
داوان نیوز: چگونه این پژوهش‌ها را به دست مردم و بهره‌برداران محلی می‌رسانید؟
با عنوان «پژوهشگر مروج ارشد» و «دبیر محققان معین استان»، شبکه‌ای از همکارانم را به مناطق مختلف می‌فرستیم. این تیم‌های تخصصی، یافته‌ها را مستقیماً در اختیار مردم قرار می‌دهند. برای مثال، در زمینه زراعت چوب، به کشاورزان نشان می‌دهیم چگونه با کشت ارقام پربازده در زمین‌های بلااستفاده، درآمدزایی کنند. وقتی معیشت مردم از طریق روش‌های پایدار تأمین شود، انگیزه بیشتری برای حفاظت از جنگل پیدا می‌کنند. همچنین توصیه‌های علمی در زمینه گیاهان دارویی و روش‌های حفاظت از آب و خاک را ارائه می‌دهیم. تمام دستاوردها در قالب گزارش، مقاله و بروشورهای ترویجی نیز در دسترس عموم قرار می‌گیرد.
داوان نیوز: در حوزه آبخیزداری، چه دستاورد اجرایی و ملموسی در گیلان داشته‌اید؟
دو مورد شاخص داریم. اول، احیای «آب‌گیرهای سنتی» یا «سَل» ها. این روش قدیمی ذخیره‌سازی آب باران که به فراموشی سپرده شده بود، توسط ما احیا و در سطح استان ترویج شد و امروزه جایگاه خود را باز یافته است. مورد دوم، «استحصال آب از مه» در مناطق جنوبی استان است. در این مناطق که با مشکل کم‌آبی و افت سطح آب‌های زیرزمینی مواجهیم، با نصب توری‌های ویژه، آب مه را جمع‌آوری می‌کنیم. این فناوری اکنون در مرحله ترویج گسترده در پنج منطقه از استان قرار دارد و مردم به طور مستقیم با فواید آن آشنا می‌شوند.
داوان نیوز: و به عنوان سؤال پایانی؛ چه پیامی برای مردم و نهادهای مسئول در راستای حفاظت از جنگل‌های هیرکانی دارید؟
صحبت من در دو بخش است:
اول با مسؤولان و مدیران: خواهش من این است که به محیط زیست و منابع طبیعی ارزش واقعی بدهند. مدیریت در استان باید علمی باشد، نه احساسی. یک جمله همیشه در گفتار من بوده: «مشکلات گیلان پشت این طبیعت سبز پنهان شده است.» ما در گیلان با وجود سرسبزی، مناطق محروم و مشکلات جدی داریم که ریشه در مدیریت غیرعلمی دارد. اگر مدیریت یکپارچه حوزه‌های آبخیز را در دستور کار قرار دهند، می‌توانیم این میراث را برای نسل آینده حفظ کنیم.
دوم با مردم عزیز: جمعیت زیاد شده و توسعه اجتناب‌ناپذیر است، اما این توسعه نباید به بهای نابودی طبیعت باشد. مردم خود، بهترین حافظان منابع طبیعی هستند. تجربه نشان داده هرجا مردم وارد شده‌اند، نتیجه مطلوب گرفته‌اند. خواهش من این است که با دستگاه‌های اجرایی و مراکز علمی همراه شوند. اگر مدیریت علمی و مشارکت مردمی همراه هم شود، هم درآمدزایی می‌کنیم، هم از مواهب طبیعت بهره می‌بریم و هم گیلان سرسبز و آبادی برای آیندگان به ارمغان می‌گذاریم.