پایگاه خبری داوان نیوز: روستای «رشته» در جزیره قشم، روزگاری مانند بسیاری از روستاهای ایران، با چالش مهاجرت جوانان و رکود اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کرد. امروز اما این روستا به یکی از «بهترین روستاهای گردشگری جهان» از نگاه سازمان جهانی گردشگری بدل شده است. این تحول شگفت‌انگیز، کلید واژه‌ای به نام «احیای جامعه‌محور» دارد؛ الگویی که ثابت می‌کند ماندن و ساختن در روستا، نه تنها ممکن که سودآور است.

به گزارش داوان نیوز، احیا و آبادانی روستاها نیازمند گذار از مدل‌های سنتی کمک‌رسانی به سمت توانمندسازی جوامع محلی با بهره‌گیری از دارایی‌های منحصربه‌فرد آنهاست. چارچوب و نمونه‌های عینی ارائه شده در ادامه، نشان می‌دهند که چگونه می‌توان به رشد پایدار در مناطق روستایی دست یافت و روند کاهش جمعیت را معکوس کرد.

اصول پایه‌ای احیای روستایی

جذب و نگهداشت جمعیت در مناطق روستایی بر پایه یک رویکرد چندبعدی استوار است که بر ایجاد زیست‌بومی پایدار برای زندگی، کار و نوآوری متمرکز است. اصول زیر بنیادین هستند:

– توانمندسازی جوامع محلی: ابتکارات موفق، توسعه مبتنی بر رهبری جامعه محلی را در اولویت قرار می‌دهند؛ جایی که ساکنان، مشارکت‌کنندگان فعال و ذی‌نفعان اصلی هستند، نه فقط دریافت‌کنندگان کمک. این امر، حس مالکیت محلی را تقویت و پایداری بلندمدت را تضمین می‌کند.
– ایجاد موتورهای اقتصادی: ایجاد فرصت‌های اقتصادی مقرون‌به‌صرفه برای توقف مهاجرت و جذب ساکنان جدید امری حیاتی است. این امر اغلب مستلزم حرکت فراتر از کشاورزی سنتی و تنوع‌بخشی به بخش‌هایی مانند گردشگری، فناوری و صنایع خلاق است.
– سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های توانمندساز: زیرساخت‌های قابل اطمینان دیجیتال و فیزیکی—شامل دسترسی به اینترنت، حمل‌ونقل و خدمات بهداشتی- پایه‌ای غیرقابل چشم‌پوشی برای زندگی روستایی مدرن و فعالیت اقتصادی است.
– تعهد به پایداری: پایداری محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی باید در تمامی طرح‌های توسعه تنیده شود. این امر اطمینان می‌دهد که رشد به بهای از دست رفتن میراث فرهنگی یا محیط طبیعی که منحصربه‌فرد بودن مناطق روستایی را شکل می‌دهند، تمام نمی‌شود.

نمونه‌های موفق از رنسانس روستایی ایران

روستاهای ایران نمونه‌های قدرتمند و بومی‌شده‌ای از چگونگی اجرای موفق این اصول ارائه می‌دهند که چندین مورد از آنها مورد تحسین بین‌المللی سازمان جهانی گردشگری ملل متحد (UNWTO) قرار گرفته‌اند.

رشته: نمادی از گردشگری جامعه‌محل
روستای رشته (سوهیلی) در قشم نشان می‌دهد که چگونه یک جامعه می‌تواند اقتصادی در هماهنگی با طبیعت بسازد.
– راهبرد اصلی: گردشگری زیست‌محیطی جامعه‌محور با محوریت حفاظت از جنگل‌های حرا.
– اقدامات کلیدی: مردم محلی قایق‌های موتوری پرسروصدا را با کرجی‌های ساکت شناور جایگزین کردند تا اکوسیستم را حفظ کنند. خانواده‌ها نهال‌های حرا را در خانه پرورش داده و سپس می‌کارند که کل جامعه را در حفاظت درگیر می‌کند. این روستا همچنین از طریق برگزاری جشنواره‌های غذایی و بازارهای محلی، گردشگری غذایی را توسعه داده است.
– تاثیر و شناسایی: روستای رشته در سال ۲۰۲۵ به عنوان “بهترین روستای گردشگری” توسط UNWTO انتخاب شد و به الگویی برای گردشگری سبز و مشارکت جامعه تبدیل شده است.

کندلوس: قدرت میراث فرهنگی
روستای کندلوس، واقع در جنگل‌های هیرکانی مازندران، نشان می‌دهد که سرمایه فرهنگی چگونه می‌تواند محرک توسعه باشد.
– راهبرد اصلی: بهره‌گیری از میراث فرهنگی و اقتصاد دانش‌بنیان.
– اقدامات کلیدی: این روستا یک موزه معتبر تأسیس کرده، بافت تاریخی خود را حفظ کرده و برای محصولات محلی خود برندسازی کرده است. این روستا با راه‌اندازی مسیر ادبی “مینا و وطنی”، میراث غنی ادبی خود را در گردشگری ادغام کرده است.
– تاثیر و شناسایی: کندلوس که در سال ۲۰۲۵ توسط UNWTO به رسمیت شناخته شد، ثابت می‌کند که حفاظت فرهنگی می‌تواند موتوری قدرتمند برای تاب‌آوری اقتصادی و مدلی از گردشگری باارزش و تحت کنترل جامعه باشد.

شفیع‌آباد: توانمندسازی بیابانی با محوریت زنان
در قلب دشت لوت کرمان، شفیع‌آباد نمونه‌ای از توانمندسازی اجتماعی است که محرک دگرگونی اقتصادی است.
– راهبرد اصلی: کارآفرینی تعاونی با رهبری زنان.
– اقدامات کلیدی: یک تعاونی زنان به نام “دختران خورشید”، صنایع دستی محلی را احیا کردند و بخشی از سود را برای مرمت قنات‌های باستانی صرف کردند. این تلاش‌ها به توسعه گردشگری زیست‌محیطی بیابانی، با مدیریت اقامتگاه‌های بوم‌گردی و تورهای راهنما گسترش یافت.
– تاثیر و شناسایی: انتخاب شفیع‌آباد توسط UNWTO در سال ۲۰۲۵، برجسته‌کننده مدلی موفق از پایداری اجتماعی و توانمندسازی زنان است که یک روستای بیابانی را به مقصدی بین‌المللی برای گردشگری تبدیل کرده است.

مدل “دهیار، بلد محلی”: دهیاران به عنوان محرک
این برنامه که در تربت جام اجرا شد، اهمیت رهبری محلی در گردشگری را برجسته می‌کند.
– راهبرد اصلی: توانمندسازی دهیاران به عنوان راهنمایان محلی رسمی.
– اقدامات کلیدی: به دهیاران آموزش داده شد تا به عنوان سفیران فرهنگی عمل کنند و بینش عمیقی از تاریخ، طبیعت و آداب و رسوم محلی به گردشگران ارائه دهند. بهبود زیرساخت‌ها، مانند اتوبوس‌های گردشگری و اینترنت بهتر، از این ابتکار حمایت کرد.
– تاثیر و شناسایی: این برنامه در طول تعطیلات نوروز ۱۴۰۳، میزبان بیش از ۱۰,۰۰۰ گردشگر بود و نشان داد که سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی محلی، راهبردی بسیار موثر برای احیای روستایی است.

چارچوب راهبردی برای جذب و ماندگاری در روستاها

نتیجه‌گیری و مسیر پیش رو

نمونه‌های رشته، کندلوس، شفیع‌آباد و برنامه “دهیار” نقشه راه روشنی ارائه می‌دهند. آنها نشان می‌دهند که کلید جذب و ماندگاری جمعیت در مناطق روستایی، نه تقلید صرف از مدل‌های شهری، بلکه تقویت استراتژیک ویژگی‌های متمایز روستایی است. موفقیت از طریق موارد زیر حاصل می‌شود:

– تقدیس ویژگی‌های خاص محلی و پرهیز از راه حل‌های یکسان برای همه.
– قرار دادن جامعه در رانندگی پروژه‌های توسعه.
– ساخت اقتصادهایی که در هماهنگی با محیط زیست و فرهنگ محلی کار می‌کنند.

این امر مستلزم تلاش صبورانه و مشترک دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی است. با درس گرفتن از این نمونه‌های موفق، سایر جوامع روستایی می‌توانند مسیرهای منحصربه‌فرد خود را به سوی آینده‌ای پویا و پایدار ترسیم کنند.

پایگاه خبری داوان نیوز: مدیریت هوشمند پارک‌های جنگلی، فراتر از حفاظت سنتی، بر پایه نگاهی مهندسی‌شده و مبتنی بر هویت بومی در حال شکل‌گیری است. رویکردی که رسول‌علی اشرفی‌پور، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی، آن را راهبردی کلان برای تلفیق «خدمات اکوسیستمی» با «اقتصاد پایدار» و «صیانت از میراث فرهنگی» می‌داند.

به گزارش محسن شکربیگی، خبرنگار داوان نیوز؛ بر اساس آخرین سخنان معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، مدیریت پارک‌های جنگلی نیازمند نگاهی هوشمندانه، مهندسی‌شده و مبتنی بر اصول بوم‌شناختی و فرهنگی است. این مقاله به بررسی ابعاد مختلف این رویکرد و همچنین نمونه‌ای عینی از اجرای آن می‌پردازد.

به گفته رسول‌علی اشرفی‌پور، طراحی پارک‌های جنگلی باید بازتاب‌دهنده هویت بومی و سیمای سرزمین باشد . این دیدگاه فراتر از حفاظت صرف طبیعت، بر حفظ “آثار انسانی و نشانه‌های فرهنگی” هر منطقه تأکید دارد . مولفه‌های کلیدی این رویکرد عبارتند از:
– بنیان‌های طبیعی و میراث فرهنگی: توجه به معماری سنتی، بناهای تاریخی و حتی اسطوره‌های rooted در ادبیات محلی که هویت منطقه را شکل می‌دهند.
– تنوع زیستی و خدمات اکولوژیک: حفاظت از تنوع زیستی و تضمین استمرار خدمات اکوسیستمی باید به عنوان یک هدف بلندمدت در نظر گرفته شود .
– نگاه مهندسی و چندوجهی: تدوین طرح‌ها باید ابعاد اقتصادی، اجتماعی، تاریخی و محیط زیستی را به طور همزمان پوشش دهد .

مدیریت هوشمند: از نظریه تا عمل
اشرفی‌پور مدیریت پارک‌های جنگلی را فرآیندی “پیچیده، دقیق و تخصصی” می‌داند که نیازمند استفاده از دانش روز، فناوری‌های نوین و تجارب جهانی است . برای تحقق این امر، موارد زیر ضروری است:
– پیوست فرهنگی و زیست‌محیطی: هر طرح پارک جنگلی باید دارای پیوست فرهنگی و زیست‌محیطی باشد. این پیوست‌ها نه تنها از حفاظت پشتیبانی می‌کنند، بلکه می‌توانند در توسعه اقتصادی مناطق نیز مؤثر باشند .
– خودگردانی و استانداردسازی: طرح‌های پارک جنگلی باید توان خودگردانی داشته باشند و مجریان ملزم به رعایت آیین‌نامه‌های استانداردسازی و قیمت‌گذاری هستند .
– توسعه پایدار و بازپروری: یکی از اولویت‌های اصلی، توجه همزمان به بازآفرینی پوشش گیاهی و طراحی ساختارهای رفاهی است تا هم طبیعت حفظ شود و هم امکان بهره‌برداری پایدار فراهم گردد .

مطالعه موردی: پارک جنگلی هزارپله
تجربه پارک جنگلی هزارپله نمونه‌ای عینی از به کارگیری مدیریت هوشمند و فناوری‌های نوین است :
– بازنگری و تدوین اسناد طرح: بازبینی کتابچه طرح اولیه و تهیه “کتابچه متمم توسعه پارک” به عنوان سندی تکمیلی، مسیر پیشروی مدیریت پارک را دقیق‌تر و عملیاتی‌تر کرد .
– طراحی سایت‌پلان بر اساس الزامات بوم‌شناختی: جانمایی زیرساخت‌ها در “زون ۳” با رعایت اصول زیستمحیطی و با هدف افزایش درآمد بدون آسیب به طبیعت انجام شد. بازطراحی “زون ۲” نیز برای مدیریت ترافیک گردشگران و محدود کردن دسترسی وسایل نقلیه به بخش‌های حساس پارک صورت گرفت .
– استقرار فناوری اطلاعات و نرم‌افزارهای مدیریتی: راه‌اندازی نرم‌افزار جامع مدیریت مقصد (GRM) با شعار “میهمان بی‌واسطه حبیب خداست”، تحولی در صنعت گردشگری این پارک ایجاد کرد. این نرم‌افزار امکاناتی از جمله معرفی پارک، رزرو خدمات و اقامتگاه‌ها و مدیریت پرداخت‌ها را فراهم می‌کند .
– تولید محتوای فاخر و بهینه‌سازی مدیریت پسماند: برداشت تصاویر هوایی از زیبایی‌های فصلی پارک برای ایجاد یک بایگانی تصویری دقیق و تولید محتوا، و همچنین بهینه‌سازی سیستم مدیریت پسماند با نصب سطل‌های سه‌گانه و ایجاد انبار دپوی زباله از دیگر اقدامات صورت گرفته است .

چالش‌ها و بسترهای کلان
مدیریت پارک‌های جنگلی در ایران با چالش‌ها و محدودیت‌های بزرگی نیز روبرو است که توجه به آن‌ها برای موفقیت هر طرحی ضروری است:
– پوشش جنگلی پایین: میزان پوشش جنگلی در ایران حدود ۱۶۰۰ مترمربع به ازای هر نفر است که نسبت به میانگین جهانی بسیار پایین‌تر است و ضرورت حفاظت و احیا را دوچندان می‌کند .
– کمبود نیروی انسانی: سرپرست سازمان منابع طبیعی، کمبود نیروی انسانی را مهم‌ترین مشکل این سازمان در بخش حفاظت از عرصه‌های طبیعی عنوان کرده است .
– لزوم مدیریت یکپارچه و تفکیک‌شده: اولویت‌بندی برای حفاظت از رویشگاه‌های مختلفی مانند هیرکانی، زاگرس و ارسباران ضروری است، اما این امر نباید ما را از مدیریت جنگل‌های دیگر مناطق غافل کند. برای مدیریت هرکدام از این رویشگاه‌ها، باید طرح و برنامه مشخص و جداگانه‌ای داشت .

به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، رویکرد مدیریت هوشمند و مهندسی‌شده برای پارک‌های جنگلی، که به طور مشخص توسط مقاماتی مانند اشرفی‌پور مطرح و در نمونه‌هایی مانند پارک هزارپله در حال اجراست، ترکیبی از حفظ اصالت طبیعی و فرهنگی، به کارگیری فناوری‌های نوین و نگاهی اقتصادی و خودگردان است. موفقیت این مدل در گرو عزم ملی، تخصیص منابع کافی، جلب مشارکت مردمی و تقویت نهادهای تسهیل‌گر مانند انجمن‌های صنفی است تا این سرمایه‌های طبیعی به میراثی پویا و پایدار برای نسل‌های آینده تبدیل شوند.

پایگاه خبری داوان نیوز: با تشدید چالش‌های محیط‌زیستی و اقتصادی در نواحی روستایی، گردشگری به عنوان راهبردی برای توسعه پایدار و تنوع‌بخشی اقتصاد روستا مطرح شده است. اما توسعه زیرساخت‌های گردشگری مستلزم واگذاری اراضی خارج از حریم شهرها و روستاهاست که تحت نظارت شدید قوانین حفظ کاربری اراضی زراعی قرار دارد.

به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، فقدان ضوابط شفاف حدنصابی برای این واگذاری‌ها، برنامه‌ریزی را با دشواری مواجه کرده است. این گزارش با بررسی قوانین مرتبط از جمله قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ‌ها (مصوب ۱۳۷۴ و اصلاحی ۱۳۸۵) و مطالعات میدانی توسعه گردشگری روستایی، نشان می‌دهد که ضوابط فعلی فاقد حدنصاب کمی مشخص برای واگذاری زمین‌هاست و مجوزها مبتنی بر تشخیص کمیسیون‌های استانی و رعایت شرایط زیست‌محیطی و اقتصادی است.

چارچوب قانونی واگذاری اراضی
۱. ممنوعیت کلی تغییر کاربری:
– بر اساس ماده ۱ قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ‌ها (۱۳۷۴)، تغییر کاربری اراضی زراعی و باغ‌ها در خارج از محدوده شهرها و شهرک‌ها ممنوع است، مگر در موارد ضروری که توسط کمیسیون‌های استانی تأیید شود. این کمیسیون متشکل از نمایندگان سازمان جهاد کشاورزی، مسکن و شهرسازی، محیط زیست و استانداری است .

۲. استثناهای قابل توجه:
– تبصره ۴ (اصلاحی ۱۳۸۵): احداث تأسیسات مرتبط با گردشگری مانند احداث گلخانه‌ها، کارگاه‌های صنایع تکمیلی غذایی، و واحدهای پرورش ماهی، تغییر کاربری محسوب نمی‌شود. این موارد با موافقت سازمان جهاد کشاورزی استان و رعایت ضوابط زیست‌محیطی مجاز است .

۳. ضوابط مالی و جرایم:
– ماده ۲: در صورت اخذ مجوز تغییر کاربری، ۸۰% قیمت روز زمین (با احتساب ارزش پس از تغییر کاربری) به عنوان عوارض از مالک دریافت می‌شود.
– ماده ۳: تغییر کاربری غیرمجاز، علاوه بر عوارض، مشمول جزای نقدی تا ۳ برابر ارزش زمین و در صورت تکرار، حبس تا ۶ ماه می‌شود .

۴. نقش نهادهای محلی:
– ادارات ثبت و دفاتر اسناد رسمی موظفند پیش از تفکیک یا تغییر کاربری، از سازمان جهاد کشاورزی استان استعلام بگیرند. نظر این سازمان برای مراجع قضایی معادل نظر کارشناسی رسمی است .

چالش‌های تعیین حدنصاب اراضی
۱. فقدان معیارهای کمی:
– قوانین موجود حداقل یا حداکثر مساحت قابل واگذاری را مشخص نکرده‌اند. تصمیم‌گیری بر اساس صلاحدید کمیسیون‌های استانی و شرایط محلی (مانند قابلیت کشت زمین و موقعیت جغرافیایی) انجام می‌شود .

۲. تضاد منافع توسعه و محیط‌زیست:
– مطالعات میدانی در دشت ارژن فارس نشان می‌دهد توسعه گردشگری بدون برنامه‌ریزی، بیشترین تأثیر منفی را بر متغیرهای زیست‌محیطی (با ضریب رگرسیون ۰.۷۸۶) دارد. این مسئله لزوم تعیین حدنصاب بر اساس ظرفیت اکولوژیک را پررنگ می‌کند .

۳. پیچیدگی فرآیند اخذ مجوز:
– زمان‌بر بودن صدور مجوز (حداکثر ۲ ماه طبق تبصره ۱ ماده ۱) و ضرورت هماهنگی چند نهادی، انگیزه سرمایه‌گذاران را کاهش می‌دهد .

راهکارهای تعیین حدنصاب کارآمد
– تدوین ضوابط منطقه‌ای:
تعیین حدنصاب بر اساس پتانسیل اکولوژیک (مانند نزدیکی به منابع آبی، شیب زمین، و قابلیت احیای خاک) و نیازهای اقتصادی روستا (مانند نرخ بیکاری و وابستگی به کشاورزی).

– معافیت‌های هدفمند:
کاهش عوارض تغییر کاربری برای پروژه‌های دارای پیوست زیست‌محیطی تأییدشده یا اشتغال‌زایی بالا برای روستاییان .

– الگوی توسعه یکپارچه:
ادغام گردشگری با فعالیت‌های کشاورزی (مانند توریسم کشاورزی) طبق تبصره ۴ قانون ۱۳۸۵، تا تغییر کاربری دائمی زمین لازم نباشد .

جدول فرآیند اخذ مجوز تغییر کاربری برای گردشگری
| مرحله                                                     | نهاد مسئول                                       | مدارک مورد نیاز                                            | زمان تقریبی |
| ۱. درخواست متقاضی                                 | سازمان جهاد کشاورزی استان                 | طرح توجیهی اقتصادی-زیست‌محیطی                | ۱۵ روز |
| ۲. بررسی کارشناسی                                   | دبیرخانه کمیسیون ماده ۱                      | گزارش ارزیابی خاک و آب                                | ۳۰ روز |
| ۳. تصمیم‌گیری نهایی                                | کمیسیون (۵ عضو اصلی)                       | تأییدیه محیط زیست و مسکن                         | ۱۵ روز |
| ۴. پرداخت عوارض                                   | خزانه داری کل کشور                             | فیش واریزی ۸۰% ارزش زمین                          | ۱۰ روز |

نتیجه‌گیری
تعیین حدنصاب اراضی قابل واگذاری برای گردشگری، نیازمند بازنگری در آئین‌نامه‌های اجرایی قانون حفظ کاربری اراضی است. پیشنهادهای کلیدی عبارتند از:
۱. تعریف حداقل و حداکثر مساحت بر اساس نوع فعالیت گردشگری (مثلاً ۵ هکتار برای اقامتگاه‌های بوم‌گردی و ۲۰ هکتار برای مجتمع‌های تفریحی).
۲. اختصاص ۳۰% درآمد عوارض به بهبود زیرساخت‌های زیست‌محیطی روستاها.
۳. ساده‌سازی فرآیندها از طریق ایجاد سامانه یکپارچه استعلام.
این اصلاحات می‌تواند همزمان با حفظ اراضی زراعی، به مهاجرت معکوس به روستاها (موافق یافته‌های موحدی و رجبی، ۱۳۹۸) و توسعه پایدار کمک کند .

منابع
– قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ‌ها (۱۳۷۴ و اصلاحی ۱۳۸۵) .
– موحدی، م. و رجبی فر، ب. (۱۳۹۸). گردشگری روستایی و پیامد آن در جهت احیای روستاها. *کنفرانس ملی عمران و معماری* .
– Anabestani, A. et al. (۲۰۱۳). بررسی آثار توسعه گردشگری در سکونتگاه‌های روستایی. *مطالعه موردی: دشت ارژن-فارس* .
– Haji Nejad, A. et al. (۲۰۱۵). تدوین برنامه راهبردی توسعه گردشگری روستایی ایران. *مجله پژوهش‌های روستایی* .